فهرست محتوا
مقدمه
یکی از مباحث مهم در حقوق قراردادها، مسئله شروط ضمن عقد است. بر اساس قانون مدنی ایران، طرفین قرارداد می‌توانند در کنار تعهدات اصلی، شرایطی را نیز در نظر بگیرند که به آن‌ها «شروط ضمن عقد» گفته می‌شود. این شروط می‌توانند اثرات مهمی در سرنوشت قرارداد داشته باشند و حتی در مواردی، به عنوان ضمانت اجرای تعهد اصلی عمل کنند.
در میان اقسام شروط، دو نوع شرط یعنی شرط فعل و شرط نتیجه جایگاه ویژه‌ای دارند. این دو شرط هرچند شباهت‌هایی با هم دارند، اما از نظر ماهیت و آثار حقوقی تفاوت‌های قابل توجهی میانشان وجود دارد. در ادامه ابتدا به تعریف هر یک پرداخته و سپس با ذکر مثال، تفاوت‌ها و ضمانت اجراهای آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
شرط فعل چیست؟
طبق ماده ۲۳۴ قانون مدنی:
«شرط فعل آن است که اقدام یا عدم اقدام به فعلی بر یکی از متعاملین یا بر شخص خارجی شرط شود.»
به بیان ساده، در شرط فعل، یکی از طرفین قرارداد متعهد می‌شود در آینده کاری انجام دهد یا از انجام کاری خودداری کند. این شرط می‌تواند مثبت (انجام عمل) یا منفی (ترک عمل) باشد.
مثال‌های شرط فعل
- در قرارداد اجاره، شرط می‌شود که موجر موظف است در طول مدت اجاره، ساختمان را بیمه آتش‌سوزی کند.
- در قرارداد بیع، فروشنده تعهد می‌کند سند رسمی ملک را ظرف سه ماه به نام خریدار منتقل کند.
- در قرارداد کار، کارگر متعهد می‌شود پس از پایان کار، ابزار و وسایل کارفرما را سالم تحویل دهد.
شرط نتیجه چیست؟
ماده ۲۳۴ قانون مدنی در ادامه می‌گوید:
«شرط نتیجه آن است که تحقق امری در خارج شرط شود.»
به عبارت دیگر، در شرط نتیجه، طرفین توافق می‌کنند که با درج شرط، یک اثر حقوقی یا وضعیت خاص، خود به خود و بدون نیاز به اقدام دیگری تحقق یابد. در واقع این شروط همان لحظه عقد اتفاق می افتد و نیازی به انجام تعهد در آینده نیست.
مثال‌های شرط نتیجه
- در قرارداد بیع، قید می‌شود که مالکیت مالی که نزد ثالث است، هم زمان با عقد به خریدار منتقل شد.
- در عقد نکاح، زوج قید می‌کند که همسرش هم زمان با انعقاد عقد، مالک بخشی از اموال او شد.
- در قرارداد صلح، طرفین قید می‌کنند که با امضای قرارداد، حق انتفاع از ملکی به نفع یکی از طرفین ایجاد شد.
تفاوت شرط فعل و شرط نتیجه
تفاوت اساسی میان این دو شرط در نحوه تحقق آن‌هاست:
- شرط فعل: نیازمند اقدام عملی از سوی متعهد است. یعنی صرف درج شرط در عقد کافی نیست و باید متعهد کاری انجام دهد (مثل انتقال سند یا تحویل کالا).
- شرط نتیجه: تحقق آن به نفس اشتراط است. یعنی همان لحظه که شرط در عقد ذکر می‌شود، نتیجه به وجود می‌آید (ماده ۲۳۶ قانون مدنی).
به همین دلیل، ضمانت اجرای نقض آن‌ها نیز متفاوت خواهد بود.
ضمانت اجرای عدم انجام شرط فعل و شرط نتیجه
ضمانت اجرای شرط فعل
قانون مدنی در مواد ۲۳۷ تا ۲۳۹، ضمانت اجرای شرط فعل را مشخص کرده است:
- اگر متعهد از اجرای شرط امتناع کند، طرف مقابل می‌تواند به دادگاه مراجعه و الزام او به وفای شرط را بخواهد (ماده ۲۳۷).
- اگر انجام شرط توسط دیگری ممکن باشد، دادگاه می‌تواند به خرج متعهد، آن را اجرا کند (ماده ۲۳۸).
- اگر اجرای شرط صرفاً توسط خود متعهد ممکن باشد و او امتناع کند، طرف مقابل حق فسخ معامله خواهد داشت (ماده ۲۳۹).
ضمانت اجرای شرط نتیجه
در شرط نتیجه، چون اثر آن به محض درج شرط تحقق می‌یابد، بحث امتناع یا اجبار کمتر مطرح می‌شود. تنها در صورتی که تحقق نتیجه منوط به سبب خاصی باشد و آن سبب فراهم نشود، شرط باطل خواهد بود. همچنین اگر شرط از ابتدا غیرمقدور یا نامشروع باشد، بر اساس مواد ۲۳۲ و ۲۳۳ قانون مدنی، یا خود شرط باطل خواهد بود یا حتی می‌تواند موجب بطلان کل عقد گردد.
جمع‌بندی
بر اساس مواد ۲۳۲ تا ۲۴۰ قانون مدنی، شروط ضمن عقد یکی از ابزارهای مهم در تنظیم روابط قراردادی هستند. شرط فعل، ناظر به انجام یا ترک یک عمل توسط متعهد است و ضمانت اجرای آن الزام قضایی یا حق فسخ است. شرط نتیجه، ناظر به تحقق مستقیم یک اثر حقوقی در عالم خارج است که به صرف ذکر آن در عقد، محقق می‌شود.
تفاوت اساسی این دو در ماهیت تحقق آن‌هاست؛ شرط فعل نیازمند اقدام عملی است، اما شرط نتیجه با توافق طرفین، بی‌درنگ تحقق می‌یابد. شناخت دقیق این مفاهیم برای تنظیم قراردادهای صحیح و پیشگیری از اختلافات آتی اهمیت فراوانی دارد.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ