در نظام حقوقی ایران، رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان بر اساس اصول حمایتی و تربیتی انجام می‌شود. قانونگذار با آگاهی از ویژگی‌های روانی و شخصیتی این گروه سنی، مقرراتی را وضع کرده که هدف اصلی آن اصلاح و بازپروری است، نه صرفاً تنبیه. فصل دهم قانون مجازات اسلامی به‌طور کامل به «مجازات‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی اطفال و نوجوانان» اختصاص یافته و سازوکارهای متنوعی برای بازنگری، تخفیف و حتی تبدیل مجازات پیش‌بینی شده است.
فهرست محتوا
تصمیمات دادگاه در خصوص اطفال و نوجوانان
بر اساس ماده ۸۸، دادگاه در مورد کودکان و نوجوانانی که سن آن‌ها بین ۹ تا ۱۵ سال تمام شمسی است و مرتکب جرائم تعزیری شده‌اند، با توجه به شرایط پرونده و وضعیت خانوادگی، می‌تواند اقدامات متفاوتی را اتخاذ کند. این تصمیمات شامل تحویل طفل یا نوجوان به والدین یا سرپرست قانونی، سپردن به اشخاص واجد صلاحیت، ارائه نصیحت، اخطار یا نگهداری در کانون اصلاح و تربیت است.
بندهای «الف» و «ب» این ماده بر سپردن طفل به ولی یا اشخاص دیگر واجد شرایط تأکید دارد. در این حالت، دادگاه ممکن است شرایطی مانند مراجعه به روانشناس، ادامه تحصیل یا ترک اعتیاد را به آن اضافه کند. نکته مهم آن است که طبق تبصره ۳ همین ماده، دادگاه می‌تواند در تصمیمات بندهای «الف» و «ب» هر چند بار که مصلحت طفل یا نوجوان اقتضا کند، بازنگری کرده و تصمیم جدیدی بگیرد. این انعطاف‌پذیری به قاضی اجازه می‌دهد بر اساس گزارش‌های مددکاران اجتماعی و نتایج اقدامات اصلاحی، تصمیم خود را به‌روز کند. اما در بندهای «پ»، «ت» و «ث»، قانون چنین بازنگری را فقط یک‌بار مجاز دانسته است.
مجازات نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال
ماده ۸۹ قانون مجازات اسلامی برای نوجوانان بالای ۱۵ سال تا ۱۸ سال، مجازات‌هایی را متناسب با درجه جرم تعیین کرده است. این مجازات‌ها شامل نگهداری در کانون اصلاح و تربیت، پرداخت جزای نقدی و یا انجام خدمات عمومی رایگان است. تبصره ۲ این ماده به دادگاه اجازه می‌دهد که در صورت مناسب بودن شرایط، مجازات‌های جایگزین مانند اقامت در منزل یا نگهداری در آخر هفته‌ها را صادر کند.
بازنگری در مدت نگهداری یا تبدیل مجازات
ماده ۹۰ به دادگاه اختیار داده است که در صورت دریافت گزارش مثبت از رفتار طفل یا نوجوان در کانون اصلاح و تربیت، یک‌بار در رأی خود تجدیدنظر کند. این بازنگری می‌تواند منجر به کاهش مدت نگهداری تا یک‌سوم یا تبدیل آن به تحویل طفل به ولی یا سرپرست قانونی شود. شرط این تصمیم آن است که فرد حداقل یک‌پنجم مدت نگهداری را گذرانده باشد. رأی صادرشده در این خصوص قطعی است و اجرای آن مانع استفاده از آزادی مشروط یا سایر تخفیفات قانونی نخواهد شد.
تخفیف و تبدیل اقدامات تأمینی و تربیتی
طبق ماده ۹۳، در صورت وجود جهات تخفیف، دادگاه می‌تواند مجازات‌ها را تا نصف حداقل کاهش دهد یا اقدام تأمینی و تربیتی را به اقدام مناسب دیگری تبدیل نماید. همچنین ماده ۹۴ به دادگاه این امکان را می‌دهد که صدور حکم را به تعویق اندازد یا اجرای مجازات را معلق کند.
حذف آثار کیفری
ماده ۹۵ تصریح می‌کند که محکومیت‌های کیفری اطفال و نوجوانان فاقد آثار کیفری است. این ویژگی، فرصت بازگشت بی‌دغدغه به اجتماع و جلوگیری از برچسب‌زنی اجتماعی را فراهم می‌کند.
تحلیل و جمع‌بندی
با تطبیق تبصره ۳ ماده ۸۸ و ماده ۹۰، می‌توان به نتایج زیر رسید:
- در تصمیمات بندهای «الف» و «ب»، دادگاه هر چند بار که مصلحت طفل اقتضا کند می‌تواند بازنگری کند.
- در بندهای «پ»، «ت» و «ث»، امکان بازنگری فقط یک‌بار وجود دارد.
- کاهش مدت نگهداری یا تبدیل آن، مانع استفاده از سایر نهادهای ارفاقی نیست.
سیاست قانونگذار بر ایجاد فرصت‌های مکرر برای بازگشت نوجوانان به مسیر صحیح زندگی است. رویکرد اصلاحی و تربیتی این مقررات، همراه با استفاده از گزارش‌های مددکاری اجتماعی، باعث می‌شود تصمیمات دادگاه پویا و متناسب با شرایط واقعی محکومان باشد.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ