موضوع مسئولیت کیفری اطفال و نوجوانان از مهم‌ترین مباحث حقوق جزا و آیین دادرسی کیفری است. این مسئولیت به‌ویژه در کشور ما، با توجه به ماهیت دینی و فرهنگی، در چارچوب خاصی تعریف شده است. قانون‌گذار در عین رعایت اصول دادرسی منصفانه، تلاش کرده تا با در نظر گرفتن ویژگی‌های سنی و عقلی افراد نابالغ، بین «عدالت کیفری» و «اصلاح و تربیت» تعادل برقرار کند.
در این مقاله به‌صورت دقیق و مفصل، مسئولیت کیفری افراد نابالغ در دو حوزه‌ی جرایم مستوجب حد و قصاص و جرایم مستوجب تعزیر بررسی میشود. با توجه به اینکه مطلب کمی سنگین میباشد و افرادی که دانش حقوقی کمی دارند ممکن است برای درک مطلب با مشکل مواجه شوند. در صورت نیاز میتونید با کارشناسان ما تماس بگیرید.
فهرست محتوا
تعریف مسئولیت کیفری اطفال و نوجوانان
مسئولیت کیفری به معنای پاسخ‌گویی مرتکب جرم در برابر قانون است. وقتی این مفهوم درباره‌ی افراد زیر ۱۸ سال مطرح میشود، باید عوامل متعددی مانند سن، رشد فکری، درک از ماهیت جرم و شرایط تربیتی را در نظر گرفت.
مطابق ماده ۱۴۶ قانون مجازات اسلامی، افراد نابالغ (کسانی که به سن بلوغ شرعی نرسیده‌اند)، مسئولیت کیفری ندارند.
طبق تبصره ۱ ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری، طفل کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده باشد. این سن برای پسران ۱۵ سال قمری (تقریباً ۱۴ سال و ۷ ماه شمسی) و برای دختران ۹ سال قمری (تقریباً ۸ سال و ۹ ماه شمسی) است.
در ادامه مسئولیت کیفری اطفال و نوجوانان را در ۳ دسته جرایم مستوجب حد و قصاص و تعزیری بررسی خواهیم کرد.
بخش اول: مسئولیت کیفری در جرایم مستوجب حد و قصاص
تعریف و مصادیق
جرایم حدی مانند زنا، لواط، شرب خمر و سرقت حدی، و قصاص در جرایمی چون قتل عمد، ضرب و جرح شدید، از شدیدترین نوع جرایم در نظام کیفری محسوب می‌شوند.
دسته‌بندی بر اساس سن و رشد در جرایم مستوجب حد و قصاص:
در این دسته بندی به دلیل تفاوت شن بلوغ در دختران و پسران جنسیت بسیار مهم میباشد.
۱. کودکان نابالغ زیر ۱۲ سال قمری
در این گروه، به دلیل پایین بودن سطح رشد و درک کودک، قانون‌گذار به‌جای مجازات، اقدامات تامینی و تربیتی پیش‌بینی کرده است.
مطابق ماده ۸۸ قانون مجازات اسلامی، اقدامات زیر اعمال میشود:
- تسلیم به والدین با تعهد تربیت صحیح
- تسلیم به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری که دادگاه به مصلحت طفل یا نوجوان بداند.
- نصیحت به وسیله قاضی دادگاه
مثال: کودکی ۱۰ ساله که اقدام به دزدیدن وسیله‌ای از مغازه کرده، تحویل والدین داده شده و برای او جلسات مشاوره تربیتی در نظر گرفته میشود.
۲. کودکان ۱۲ تا ۱۵ سال قمری
در این رده سنی، اقدامات تنبیهی خفیف‌تری مانند تذکر کتبی، تعهد به عدم تکرار جرم، یا نگهداری در کانون اصلاح و تربیت برای ۳ ماه تا ۱ سال نیز ممکن است.
طبق بندهای ت و ث ماده ۸۸، این اقدامات فقط برای جرایم تعزیری درجه یک تا پنج اعمال میشود.
۳. نوجوانان بالغ زیر ۱۸ سال شمسی
در صورتی که مرتکب ماهیت جرم را درک نکند یا در رشد و عقل او شک باشد، طبق ماده ۹۱ قانون مجازات اسلامی دادگاه می‌تواند مجازات‌های فصل اطفال را بر او اعمال کند. این دسته بندی برای دختران از سن ۹ سال تمام قمری تا ۱۸ سال شمسی و برای پسران از سن ۱۵ سال تمام قمری تا ۱۸ سال شمسی محاسبه میشود به دلیل اینکه سن بلوغ در دختران از ۹ سال قمری و سن بلوغ در پسران از ۱۵ سال تمام قمری می باشد.
مثال: دختری ۱۶ ساله مرتکب قتل شده، اما کارشناسی رشد او را ناقص تشخیص داده، لذا به جای قصاص، ممکن است به نگهداری در کانون اصلاح و تربیت محکوم شود.
بخش دوم: مسئولیت کیفری در جرایم مستوجب تعزیر
تعریف جرایم تعزیری
تعزیر مجازاتی است که قانون‌گذار برای تخلفات عمومی و نظم اجتماعی تعیین می‌کند، مانند تخریب اموال، توهین، تهدید، سرقت ساده و…
برخلاف حدود و قصاص، در این نوع جرایم، جنسیت تأثیری در مسئولیت کیفری ندارد.
دسته‌بندی سنی و واکنش‌های قانونی
۱- زیر ۹ سال شمسی (اعم از دختر و پسر)
در این سن، هیچ‌گونه مسئولیت کیفری در جرایم تعزیری نیز وجود ندارد.
۲- ۹ تا ۱۵ سال شمسی
طبق ماده ۸۸، یکی از اقدامات بندهای (الف) تا (ث) اعمال میشود. تشخیص رفتار و نیازهای کودک در این سن بسیار مهم است.
۳- ۱۵ تا ۱۸ سال شمسی
مطابق ماده ۸۹، مجازات‌ها به ۵ درجه تقسیم می‌شوند:
- درجه ۱ تا ۳: نگهداری در کانون اصلاح از ۲ تا ۵ سال
- درجه ۴: نگهداری ۱ تا ۳ سال
- درجه ۵: یکی از موارد زیر:
- ۳ ماه تا ۱ سال نگهداری
- ۵ تا ۲۱.۵ میلیون تومان جزای نقدی
- ۱۸۰ تا ۷۲۰ ساعت خدمات عمومی
- درجه ۶: ۳ تا ۸.۲ میلیون تومان جزای نقدی یا خدمات عمومی رایگان
- درجات ۷ و ۸: تا ۱ میلیون تومان جزای نقدی
طبق ماده ۹۰، دادگاه می‌تواند مدت نگهداری را کاهش یا به تحویل به والدین تبدیل کند.
نتیجه‌گیری: سه عکس‌العمل اصلی در مورد نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال
برای این گروه، سه نوع واکنش کیفری پیش‌بینی شده:
- نگهداری در کانون اصلاح و تربیت
- جزای نقدی
- خدمات عمومی رایگان
این رویکرد نشان‌دهنده توجه ویژه قانون‌گذار به اصلاح و بازپروری نوجوانان است نه صرفاً مجازات.
جمع‌بندی نهایی
مسئولیت کیفری اطفال و نوجوانان در ایران، برخلاف بزرگسالان، مبتنی بر اصول تربیتی، حمایتی و اصلاح‌گرایانه است. قانون‌گذار با دسته‌بندی دقیق سنی و در نظر گرفتن رشد عقلی و بلوغ، تلاش کرده است تا عدالت کیفری با نگاه انسانی و فرهنگی برقرار شود. این نظام، نه‌تنها از مجرمان نوجوان محافظت می‌کند، بلکه زمینه‌ی بازپروری و بازگشت آنان به جامعه را فراهم می‌آورد.
در صورتی که تمایل به استفاده از خدمات مشاوره تخصصی در حوزه دعاوی کیفری مرتبط با اطفال دارید، توصیه میشود با وکلای متخصص در این زمینه مشورت نمایید.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ