در نظام کیفری ایران، به‌ویژه در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، شناخت و تحلیل رابطه بین سبب و مباشر در ارتکاب جرم از اهمیت بسیاری برخوردار است. گاهی در وقوع یک جنایت بیش از یک عامل نقش دارد؛ یک نفر مستقیماً مرتکب عمل مجرمانه می‌شود (مباشر) و دیگری شرایط ارتکاب جرم را فراهم میکند (سبب).
برای تعیین مسئولیت کیفری، باید این رابطه را دقیق بررسی کرد. قانون مجازات اسلامی در مواد ۴۹۲، ۴۹۳ و ۵۲۶ به این موضوع پرداخته است و برای اجتماع سبب و مباشر سه فرض مهم را پیش‌بینی کرده است.
فهرست محتوا
تعریف مباشر و سبب در قانون
ماده ۴۹۲ قانون مجازات اسلامی:
جنایت در صورتی موجب قصاص یا دیه است که نتیجه حاصله مستند به رفتار مرتکب باشد اعم از آنکه به نحو مباشرت یا به تسبیب یا به اجتماع آنها انجام شود.
ماده ۴۹۳ قانون مجازات اسلامی:
این ماده وجود فاصله زمانی میان رفتار مرتکب و نتیجه ناشی از آن، مانع از تحقق جنایت نیست مانند فوت ناشی از انتقال عامل بیماری کشنده که حسب مورد موجب قصاص یا دیه است. این ماده بیان میکند اگر به سبب رفتار شخص بعد از گذشت زمان جنایتی به همان سبب رخ دهد مسبب مسئول است مانند اینکه به زن بارداری ضربه ای وارد کنید و بچه بعد از به دنیا آمدن به واسطه همان ضربه در دوران بارداری مادر بمیرد. در این صورت شخص ضربه زننده به واسطه و به سبب آن ضربه در دوران بارداری مسئول مرگ کودک است.
سه فرض قابل تصور در اجتماع سبب و مباشر
۱. اقوی بودن مباشر از سبب
در این حالت، تأثیر مباشر در وقوع جرم بیشتر و مستقیم‌تر از سبب است؛ درنتیجه مسئولیت کیفری بر عهده مباشر خواهد بود.
مثال: شخصی چاهی در زمین خود حفر میکند و فرد دیگری، آگاه به وجود چاه، فردی را هل می‌دهد تا در آن چاه بیفتد و آسیب ببیند یا بمیرد. در اینجا، مباشر (هل‌دهنده) اقوی از سبب (حفرکننده چاه) است و مسئولیت کیفری با مباشر است.
۲. تساوی سبب و مباشر
در فرضی که تأثیر مباشر و سبب به یک اندازه در وقوع جرم دخالت داشته باشد، مسئولیت مشترک است و به تناسب، هردو می‌توانند پاسخگو باشند.
مثال: الف چاهی در محل عبور عمومی حفر میکند و هیچ علامتی نیز برای هشدار قرار نمی‌دهد. ب، فردی را در حال فرار به سمت همان مسیر هدایت میکند و او به‌صورت ناخواسته در چاه می‌افتد. اینجا نقش هردو مؤثر است.
۳. اقوی بودن سبب از مباشر
در این حالت سبب چنان نقش مؤثری دارد که مباشر به‌تنهایی مسئول تلقی نمی‌شود و قانون مسئولیت را متوجه سبب اقوی می‌داند.
ماده ۵۲۶ قانون مجازات اسلامی:
در صورتی که مباشر نابالغ، مجنون یا غیرقابل مسئولیت کیفری باشد و سبب دارای شرایط مسئولیت کیفری باشد، دیه و مجازات بر عهده سبب است.
مثال: فردی (عاقل و بالغ) یک کودک خردسال (غیر ممیز) را تشویق میکند که فردی را از پشت بام هل دهد و کودک چنین میکند. در اینجا، اگرچه کودک مباشر است، اما چون فاقد مسئولیت کیفری است و سبب (شخص تحریک‌کننده) بالغ و عاقل است، سبب اقوی از مباشر تلقی شده و مسئولیت کیفری با او خواهد بود.
تفاوت فاعل معنوی و سبب اقوی از مباشر
فاعل معنوی کسی است که جرم را به‌واسطه شخصی دیگر که ابزار جرم قرار می‌گیرد، مرتکب می‌شود؛ مثلاً از یک فرد نابالغ یا مجنون برای ارتکاب جرم بهره‌برداری میکند. فاعل معنوی دارای نیت و قصد مجرمانه است و دیگری صرفاً ابزار ارتکاب جرم محسوب می‌شود.
در مقابل، سبب اقوی از مباشر ممکن است لزوماً قصد مجرمانه نداشته باشد، بلکه بر اثر بی‌احتیاطی یا فراهم کردن ابزار، جرم را ایجاد کرده باشد؛ اما چون مباشر مسئولیت ندارد، سبب مسئول شناخته می‌شود.
جایگاه سبب اقوی از مباشر در تصادفات رانندگی
در تصادفات رانندگی، بسیار پیش می‌آید که رفتارهای مختلفی در وقوع حادثه دخیل باشند؛ مثلاً:
- شهرداری چاله بزرگی را در خیابان ایجاد میکند بدون هیچ علامت هشدار.
- راننده‌ای نیز بدون توجه به جلو، با سرعت غیرمجاز حرکت میکند.
اگر تصادف رخ دهد و فوت یا آسیب شدیدی ایجاد شود، دادگاه با بررسی دقیق پرونده مشخص میکند کدام عامل اقوی بوده است. اگر بی‌مبالاتی شهرداری چنان جدی باشد که سهم راننده را تحت‌الشعاع قرار دهد، شهرداری سبب اقوی از مباشر شناخته می‌شود و مسئولیت پرداخت دیه یا حتی مجازات به عهده آن خواهد بود.
جمع‌بندی
در حقوق کیفری ایران، تشخیص دقیق میان مباشر، سبب و میزان نقش هر یک در وقوع جرم، تأثیر مستقیمی بر تعیین مسئولیت کیفری دارد. اجتماع این دو عنصر ممکن است به‌صورت‌های مختلفی اتفاق بیفتد و قانون‌گذار با توجه به شرایط پرونده، قاضی را مکلف کرده که سهم هر عامل را بررسی کند.
شناخت صحیح مفاهیم “فاعل معنوی”، “سبب اقوی”، “معاونت” و “مباشرت” یکی از کلیدی‌ترین موضوعات در دفاع کیفری و تحلیل حقوقی دعاوی جزایی است.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ