در حقوق کیفری، اصل بر عمدی بودن جرم است؛ اما قانونگذار در برخی موارد، با توجه به آثار زیان‌بار رفتارهای بی‌احتیاط یا غیرقصدی، آن را نیز جرم تلقی کرده است. به این دسته از جرایم، جرایم غیرعمدی گفته می‌شود. هرچند در این موارد، مرتکب قصد ارتکاب جرم یا آسیب رساندن به دیگری را ندارد، اما به دلیل ارتکاب رفتاری توأم با تقصیر، مسئول شناخته می‌شود.
فهرست محتوا
خطای جزایی یا تقصیر جزایی چیست؟
در جرایم غیرعمد، فرد بدون قصد و نیت سوء، مرتکب عملی می‌شود که به حقوق دیگران لطمه می‌زند. این وضعیتی است که خطای جزایی نام دارد. خطا در اینجا به‌معنای نادیده گرفتن مراقبت‌های معمول یا نقض مقرراتی است که اگر رعایت می‌شد، وقوع جرم قابل پیشگیری بود. مثلاً راننده‌ای که با سرعت غیرمجاز وارد چهارراه می‌شود و عابری را زیر می‌گیرد، حتی اگر نیت آسیب نداشته باشد، به دلیل بی‌احتیاطی، مرتکب جرم غیرعمدی شده است.
عنصر معنوی در جرایم غیرعمدی
مطابق ماده ۱۴۵ قانون مجازات اسلامی، تحقق جرایم غیرعمدی مشروط به اثبات تقصیر مرتکب است. این تقصیر می‌تواند ناشی از غفلت، بی‌احتیاطی، یا عدم رعایت مقررات قانونی باشد. برخلاف جرایم عمدی که وجود نیت و سوء قصد شرط اصلی است، در جرایم غیرعمدی وجود این عنصر لازم نیست و صرف اثبات تقصیر کافی است.
مصادیق تقصیر جزایی
بر اساس تبصره ماده ۱۴۵، تقصیر جزایی به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- بی‌احتیاطی: انجام فعلی خطرناک بدون رعایت موارد ایمنی؛ مثل رانندگی با سرعت بالا در خیابان شلوغ.
- بی‌مبالاتی: ترک فعلی که انجام آن لازم بوده؛ مثل پزشکی که معاینه لازم را انجام نمی‌دهد.
- عدم مهارت (مادی یا معنوی): انجام فعالیت تخصصی بدون مهارت کافی؛ مثل بنایی که بدون تخصص دیوار را تخریب کند و به شخصی آسیب بزند.
- عدم رعایت نظامات دولتی: نقض مقررات دولتی؛ مانند کارفرمایی که مقررات ایمنی کارگاه را رعایت نکند.
انواع جرم غیرعمد
جرایم غیرعمدی دو نوع دارند:
- جرم شبه‌عمدی: فرد عملی را عمداً انجام می‌دهد، اما نتیجه‌ای که پدید می‌آید، در قصد او نبوده. مانند زدن ضربه‌ای به شوخی که منجر به مرگ شود.
- خطای محض: عملی که نه تنها قصد نتیجه را نداشته، بلکه خود عمل نیز سهوی بوده است؛ مانند پزشکی که به اشتباه داروی اشتباهی تجویز می‌کند.
عنصر روانی در جرایم عمدی و غیرعمدی
عنصر روانی در جرم عمدی، وجود نیت مجرمانه و قصد آسیب است؛ اما در جرم غیرعمدی، قصد مجرمانه وجود ندارد و عنصر روانی به شکل تقصیر (غفلت یا سهل‌انگاری) بروز پیدا می‌کند.
مجازات شریک در جرایم غیرعمدی
در جرایم غیرعمدی، مجازات شریک جرم برابر با فاعل اصلی است مگر آنکه قانونگذار ترتیب خاصی پیش‌بینی کرده باشد.
🔸 مثال: اگر دو کارگر با بی‌احتیاطی باعث سقوط دیوار و مرگ رهگذری شوند، هر دو شریک و به یک میزان مسئول هستند.
حبس در جرایم غیرعمد
در جرایم غیرعمدی، مجازات معمولاً شامل حبس و دیه است. با این حال، قانون برای کاهش زندانیان، راهکارهایی در قالب مجازات‌های جایگزین پیش‌بینی کرده است.
مجازات جایگزین حبس در جرایم غیرعمدی:
✅ اجباری: اگر حبس قانونی تا دو سال باشد، قاضی الزاماً باید مجازات جایگزین تعیین کند.
📘 مطابق ماده ۶۸ قانون مجازات اسلامی.
✅ اختیاری: اگر حبس بیش از دو سال باشد، اختیار با قاضی است که از مجازات جایگزین استفاده کند یا نه.
این جایگزین‌ها می‌توانند شامل خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی یا الزام به شرکت در دوره‌های آموزشی باشند.
تفاوت جرم عمدی و غیرعمدی در کدام رکن است؟
تفاوت اصلی این دو نوع جرم در رکن معنوی (عنصر روانی) است:
- در جرم عمدی، قصد و نیت وجود دارد.
- در جرم غیرعمدی، عنصر روانی تنها در قالب تقصیر (مثل بی‌احتیاطی) جلوه‌گر می‌شود.
اگر می‌خواهید درک بهتری از جرایم غیرعمدی و مسئولیت‌های قانونی خود داشته باشید، بهتر است از مشاوران حقوقی آس یار مشاوره بگیرید. دانستن مرز میان جرم و تقصیر، می‌تواند از پیامدهای ناخواسته در آینده پیشگیری کند.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ