یکی از موضوعات مهم و کمتر شناخته‌شده در حوزه حقوق تجارت، شرایطی است که در آن حق‌العمل‌کار می‌تواند خود به‌عنوان طرف معامله قرار گیرد. این وضعیت در قوانین ایران به‌ویژه در قانون تجارت با دقت بررسی شده و در موارد خاص، حق‌العمل‌کار مجاز به انجام این نوع معامله است. در ادامه، با جزئیات این شرایط آشنا می‌شویم.
فهرست محتوا
حق‌العمل‌کاری چیست؟
حق‌العمل‌کار شخصی است که به نام خود ولی به حساب آمر، اقدام به انجام معاملات می‌کند. او واسطه‌ای است که در قبال انجام معامله برای آمر، حق‌العمل (کارمزد) دریافت می‌کند.
اما آیا حق‌العمل‌کار می‌تواند خود طرف معامله شود؟ پاسخ مثبت است، اما این موضوع مشروط به شرایط خاصی است که در ادامه بررسی می‌کنیم.
مواردی که حق‌العمل‌کار با اختیار و اراده خود طرف معامله قرار می‌گیرد
مطابق ماده 373 قانون تجارت، اگر کالا یا اوراقی که حق‌العمل‌کار مامور خرید یا فروش آن است دارای مظنه بورسی یا نرخ بازاری باشد، او می‌تواند:
در مقام فروشنده، کالا را خود به خریدار تحویل دهد.
در مقام خریدار، کالای موضوع را برای خود نگاه دارد.
به شرط آنکه آمر مخالفتی نکرده باشد.
مثال:
اگر آمر به حق‌العمل‌کار دستور دهد ۱۰۰ سهم از سهام یک شرکت بورسی را بفروشد، و حق‌العمل‌کار بداند که می‌تواند این سهم‌ها را خودش بخرد به قیمت روز بازار، طبق ماده 373 مجاز به این کار است.
نکته مهم:
براساس ماده 374، در چنین مواردی قیمت معامله باید طبق نرخ بازار یا مظنه بورس در روز معامله باشد. همچنین، حق‌العمل‌کار می‌تواند هزینه‌های عادی و حق‌العمل خود را برداشت کند.
مواردی که حق‌العمل‌کار با اراده آمر طرف معامله قرار می‌گیرد
در صورتی که آمر صراحتاً اجازه دهد، حق‌العمل‌کار می‌تواند شخصاً طرف معامله شود. این مورد نیاز به اذن صریح آمر دارد و در این حالت، اقدام حق‌العمل‌کار مطابق خواست آمر است.
مثال:
اگر آمر به صراحت بگوید: «این کالا را برای خودت بخر و من فقط می‌خواهم از بازار خارج شود»، این مجوز به حق‌العمل‌کار داده شده تا خودش خریدار باشد.
مواردی که قانوناً حق‌العمل‌کار طرف معامله محسوب می‌شود
۱. در اثر عدم تعیین طرف معامله توسط حق‌العمل‌کار
مطابق ماده 375 قانون تجارت، اگر در مواردی که حق‌العمل‌کار مجاز به انجام معامله با خودش است، اما پس از انجام معامله نام طرف مقابل را به آمر اعلام نکند، خود او به عنوان طرف معامله تلقی خواهد شد.
مثال:
اگر حق‌العمل‌کار یک کالا را بفروشد ولی نگوید که به چه کسی فروخته شده و در واقع خودش خریدار باشد، در این حالت طبق قانون، او طرف معامله تلقی می‌شود.
۲. در صورت نادرستی و تقلب حق‌العمل‌کار
براساس ماده 370 قانون تجارت، اگر حق‌العمل‌کار در اعلام قیمت خرید یا فروش دچار نادرستی شود (مثلاً قیمت فروش را کمتر یا قیمت خرید را بیشتر از مقدار واقعی اعلام کند)، آمر می‌تواند او را به عنوان فروشنده یا خریدار واقعی تلقی کند.
مثال:
اگر حق‌العمل‌کار جنس را به قیمت ۱۰ میلیون بفروشد، اما به آمر بگوید که آن را ۸ میلیون فروخته، آمر حق دارد او را شخصاً فروشنده بداند.
تبصره: این عمل همچنین می‌تواند مشمول خیانت در امانت شود و مجازات قانونی هم داشته باشد.
۳. در صورت آگاهی از رجوع آمر
مطابق ماده 376 قانون تجارت، اگر آمر از دستور خود رجوع کند و این موضوع قبل از انجام معامله به اطلاع حق‌العمل‌کار برسد، دیگر نمی‌تواند خود به‌عنوان طرف معامله اقدام کند.
نتیجه‌گیری
در موارد زیر، حق‌العمل‌کار می‌تواند یا باید خود را به عنوان طرف معامله در نظر بگیرد:
| نوع اراده | وضعیت | ماده قانونی | مثال |
|---|---|---|---|
| با اختیار خود | کالا یا سهام با نرخ بازار | ماده 373 | خرید سهام بورسی توسط خودش |
| با اراده آمر | اجازه صریح آمر | مفهومی | دستور مستقیم برای معامله با خودش |
| طبق قانون | عدم اعلام طرف معامله | ماده 375 | اعلام نکردن نام خریدار |
| طبق قانون | نادرستی و فریب | ماده 370 | اعلام نادرست قیمت به آمر |
| منع قانونی | آگاهی از رجوع آمر | ماده 376 | انجام معامله پس از اطلاع از لغو دستور |