در دنیای تجارت، یکی از شخصیت‌های مهمی که نقش واسطه بین آمر و طرف معامله را دارد، حق‌العمل‌کار است. اما این شخصیت تجاری چه وظایف و مسئولیت‌هایی دارد؟ در چه شرایطی مسئول خسارت است و چه زمانی مسئولیتی متوجه او نیست؟ در این مقاله به بررسی موارد مسئولیت و عدم مسئولیت حق‌العمل‌کار با استناد به مواد ۳۶۳ تا ۳۷۰ قانون تجارت می‌پردازیم.
فهرست محتوا
حق‌العمل‌کار کیست؟
حق‌العمل‌کار شخصی است که به نام خود اما به حساب فردی دیگر (آمر) اقدام به انجام معامله می‌کند. او میتواند کالا یا خدمات را بخرد یا بفروشد و در ازای این فعالیت‌ها حق‌العمل (کارمزد) دریافت کند.
✅ موارد مسئولیت حق‌العمل‌کار
بر اساس قانون تجارت، حق‌العمل‌کار در شرایط مختلفی مسئول شناخته می‌شود که در ادامه به مهم‌ترین موارد آن اشاره می‌کنیم:
1. مسئولیت ناشی از تقصیر – ماده 364 قانون تجارت
«اگر حق‌العمل‌کار تقصیر کرده باشد باید از عهده کلیه خساراتی نیز که از عدم رعایت دستور آمر ناشی شده برآید.»
🔹 یعنی چه؟
اگر حق‌العمل‌کار در انجام وظایف خود مرتکب تقصیر شود (مثل بی‌دقتی، بی‌احتیاطی، یا عدم رعایت دستورات آمر)، باید تمام خسارات وارده را جبران کند.
🔸 مثال:
آمر از حق‌العمل‌کار می‌خواهد کالایی را با حمل‌ونقل بیمه‌شده ارسال کند، اما او بدون بیمه ارسال می‌کند و کالا آسیب می‌بیند. در این صورت، حق‌العمل‌کار مسئول تمام خسارات است.
2. فروش نسیه یا با پیش‌قسط بدون اجازه – ماده 366 قانون تجارت
«اگر حق‌العمل‌کار بدون رضایت آمر مالی را به نسیه بفروشد یا پیش‌قسطی دهد، ضررهای ناشیه از آن متوجه خود او خواهد بود…»
🔹 یعنی چه؟
اگر معامله به صورت نسیه یا با پیش‌قسط انجام شود بدون رضایت آمر و باعث ضرر گردد، تمام مسئولیت بر عهده حق‌العمل‌کار خواهد بود. مگر اینکه در عرف محل این نوع معامله رایج باشد.
🔸 مثال:
آمر از حق‌العمل‌کار می‌خواهد کالایی را فقط نقدی بفروشد، اما او به صورت نسیه می‌فروشد و خریدار اقساط را پرداخت نمی‌کند. ضرر این معامله با حق‌العمل‌کار است.
3. فروش زیر قیمت تعیین‌شده – ماده 363 قانون تجارت
«اگر حق‌العمل‌کار مال‌التجاره را به کمتر از حداقل قیمتی که آمر معین کرده به فروش رساند، مسئول تفاوت خواهد بود…»
🔹 یعنی چه؟
اگر آمر قیمتی را تعیین کرده باشد و حق‌العمل‌کار کالایی را به قیمتی کمتر از آن بفروشد، او مسئول پرداخت مابه‌التفاوت است، مگر اینکه ثابت کند برای جلوگیری از ضرر بیشتر مجبور به این اقدام شده و امکان کسب اجازه از آمر وجود نداشته.
🔸 مثال:
آمر می‌گوید کالا را کمتر از ۱۰ میلیون تومان نفروش. اما حق‌العمل‌کار با قیمت ۸ میلیون می‌فروشد. اگر نتواند ضرورت این تصمیم را ثابت کند، باید ۲ میلیون تومان مابه‌التفاوت را بپردازد.
4. نادرستی و خیانت در امانت – ماده 370 قانون تجارت
«اگر حق‌العمل‌کار نادرستی کرده… مستحق حق‌العمل نخواهد بود، آمر میتواند او را خریدار یا فروشنده محسوب کند.»
🔹 یعنی چه؟
در صورتی که حق‌العمل‌کار در انجام معامله صادق نباشد، مثلاً قیمت را کمتر از آنچه واقعی است به آمر اعلام کند یا سودی را پنهان کند، آمر میتواند او را طرف معامله محسوب کند و علاوه بر آن، حق‌العمل را هم نپردازد. و حتی آمر میتواند از حق العمل کار به عنوان خیانت در امانت نیز شکایت کند.
🔸 مثال:
حق‌العمل‌کار کالایی را ۱۵ میلیون فروخته اما به آمر می‌گوید با قیمت ۱۲ میلیون فروخته است و ۳ میلیون را برای خود نگه می‌دارد. در این حالت، آمر میتواند او را خائن تلقی کرده و حتی شکایت کیفری مطرح کند.
❌ موارد عدم مسئولیت حق‌العمل‌کار – ماده 367 قانون تجارت
«حق‌العمل‌کار در مقابل آمر مسئول پرداخت وجوه یا انجام سایر تعهدات طرف معامله نیست مگر…»
🔹 یعنی چه؟
اصل بر این است که اگر طرف معامله به تعهدات خود عمل نکند (مثلاً پول را پرداخت نکند یا کالا را تحویل ندهد)، حق‌العمل‌کار مسئولیتی ندارد. مگر در سه حالت:
- اگر شخصاً ضمانت کرده باشد
- اگر مجاز به معامله اعتباری نبوده ولی انجام داده باشد
- اگر عرف تجاری محل او را مسئول بداند
🔸 مثال:
حق‌العمل‌کار با اجازه آمر کالایی را به صورت اعتباری می‌فروشد و خریدار پول را نمی‌پردازد. اگر در عرف بازار مسئولیتی متوجه او نباشد و ضمانتی هم نداده باشد، او مسئول نیست.
جمع‌بندی
در قانون تجارت، حق‌العمل‌کار شخصی واسطه‌ای است که مسئولیت‌های مشخصی در قبال آمر دارد. این مسئولیت‌ها شامل مواردی مانند تقصیر، فروش نسیه یا زیر قیمت، نادرستی در معامله و غیره می‌شود. در عین حال، اگر معامله به درستی انجام شود و شرایط استثنایی قانونی وجود نداشته باشد، حق‌العمل‌کار مسئول تعهدات طرف معامله نیست.