حق‌العمل‌کاری یکی از مفاهیم مهم در حقوق تجارت است که در آن، شخصی به نام حق‌العمل‌کار به دستور دیگری به نام آمر، معامله‌ای را به نام خود اما به حساب آمر انجام می‌دهد. در این رابطه، آمر مالک اصلی معامله است اما به دلیل شرایطی (مانند نداشتن تخصص یا وقت کافی) اجرای معامله را به حق‌العمل‌کار می‌سپارد.
نمونه‌ی بارز این موضوع، زمانی است که بازرگان یا شرکت تولیدی به جای آنکه خودش مستقیماً کالایی را بفروشد، فروش آن را به حق‌العمل‌کار واگذار می‌کند.
تکالیف حق‌العمل‌کار
۱. تکلیف به اطلاع‌رسانی – ماده ۳۵۹ قانون تجارت
حق‌العمل‌کار موظف است پس از اجرای دستور آمر، اطلاع کامل از جزئیات معامله را سریعاً به آمر ارائه دهد. این اطلاعات شامل قیمت خرید یا فروش، طرف معامله، شرایط قرارداد و سایر جزئیات مؤثر است.
۲. حفظ ادله ورود خسارت – ماده ۳۶۱ قانون تجارت
اگر به کالا در حین حمل یا تحویل خسارتی وارد شود، حق‌العمل‌کار باید بلافاصله اقدام به تنظیم صورت‌جلسه و حفظ دلایل و مدارک ورود خسارت کند تا در صورت نیاز، آمر بتواند علیه مقصر اقدام قانونی انجام دهد.
۳. فروش اموال سریع‌الفساد – ماده ۳۶۲ قانون تجارت
اگر کالاهایی که در اختیار حق‌العمل‌کار قرار گرفته از نوع سریع‌الفساد (مثل میوه، سبزیجات، لبنیات و…) باشد و فروش فوری آن لازم باشد، حق‌العمل‌کار مکلف است بدون نیاز به اجازه آمر آن را سریعاً بفروشد.
۴. فروش اموال به‌جامانده – ماده ۳۷۲ قانون تجارت
در صورتی که پس از انجام معامله، کالاهایی باقی بماند و نگهداری آن‌ها باعث ضرر شود، حق‌العمل‌کار با اطلاع به آمر می‌تواند اقدام به فروش آن‌ها نماید تا از ضرر بیشتر جلوگیری شود.
۵. رد وجه به آمر – ماده ۳۶۵ قانون تجارت
پس از اتمام معامله و وصول وجه، حق‌العمل‌کار موظف است مبالغ به‌دست‌آمده را به آمر تحویل دهد، مگر آنکه برای کسر هزینه‌ها یا حق‌الزحمه، توافقی صورت گرفته باشد.
مالیات حق‌العمل‌کاری
حق‌العمل‌کار به عنوان یک فعال اقتصادی مستقل موظف به پرداخت مالیات بر درآمد ناشی از خدمات خود است. سازمان امور مالیاتی، بر اساس دفاتر قانونی، اظهارنامه مالیاتی یا طبق قانون، درآمد حق‌العمل‌کار را شناسایی کرده و مالیات مستقیم یا ارزش افزوده مربوطه را مطالبه می‌کند.
برخی از حق‌العمل‌کاران که به صورت رسمی و در قالب شرکت فعالیت دارند، مشمول مالیات بر ارزش افزوده نیز خواهند بود و باید فاکتور رسمی صادر کرده و ۹٪ مالیات و عوارض را از آمر یا طرف معامله دریافت و به دولت پرداخت نمایند.
تفاوت حق‌العمل‌کار و عامل
| مورد مقایسه | حق‌العمل‌کار | عامل |
|---|---|---|
| عنوان قرارداد | حق‌العمل‌کاری | نمایندگی یا عاملیت |
| نام در قرارداد | به نام خود اما به حساب آمر | به نام آمر و به حساب آمر |
| مسئولیت در معامله | در قبال طرف معامله مسئول است | آمر مسئول اصلی معامله است |
| ماهیت رابطه | مستقل ولی مأمور انجام معامله | نماینده مستقیم آمر |
| دریافت دستمزد | بر اساس توافق یا عرف بازار | اغلب درصد مشخص یا حقوق ثابت |
به زبان ساده، حق‌العمل‌کار در ظاهر معامله را خودش انجام می‌دهد اما سود و زیان و منافع معامله برای آمر است. در حالی که عامل مستقیماً به نمایندگی از آمر عمل می‌کند و نقش اجرایی دارد.
جمع‌بندی
حق‌العمل‌کاری یکی از راهکارهای مؤثر برای انجام معاملات توسط اشخاص متخصص و باتجربه است. اگرچه حق‌العمل‌کار آزادی عمل زیادی در انجام معاملات دارد، اما در قبال آمر موظف به ارائه گزارش کامل، حفظ منافع، حفظ مدارک خسارات و پرداخت مبالغ دریافتی است. همچنین لازم است که فعالان این حوزه، از مقررات مالیاتی و تفکیک جایگاه حقوقی خود با عامل یا وکیل تجاری آگاهی داشته باشند تا دچار مشکل نشوند.