فهرست محتوا
اجبار مادی و معنوی
در حقوق کیفری، اختیار از شروط اساسی مسئولیت به شمار می‌رود. اختیار در لغت به معنای آزادی عمل و توانایی انتخاب ارادی است. شخص مختار کسی است که آزادانه میان گزینه‌ها تصمیم می‌گیرد. بنابراین، هر عاملی که این آزادی را سلب کند، می‌تواند مانع مسئولیت کیفری باشد.
ماده ۱۴۰ قانون مجازات اسلامی تصریح می‌کند که برای تحقق مسئولیت کیفری وجود شرایطی همچون عقل، بلوغ و اختیار ضروری است. به همین دلیل اگر عاملی مانند اجبار یا اکراه اختیار را از بین ببرد، فرد مرتکب به‌رغم ارتکاب عمل مجرمانه، فاقد مسئولیت کیفری خواهد بود.
در قوانین ایران نیز به این موضوع پرداخته شده است. ماده ۱۵۱ قانون مجازات اسلامی بیان می‌دارد:
«هرگاه کسی بر اثر اکراه غیرقابل تحمل مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود، مجازات نمی‌گردد. در جرایم موجب تعزیر، اکراه‌کننده به مجازات فاعل جرم محکوم می‌شود و در جرایم موجب حد و قصاص طبق مقررات رفتار خواهد شد.»
هرچند ماده فوق تنها از «اکراه» نام برده است، اما با توجه به مبانی حقوقی و ماده ۱۴۰ باید اجبار نیز در کنار اکراه به عنوان مانع مسئولیت کیفری پذیرفته شود. در قانون سابق (مصوب ۱۳۷۰) این موضوع به صراحت آمده بود.
تعریف و تمایز اجبار و اکراه
- اجبار: وضعیتی است که فرد بدون اختیار و با زوال کامل اراده، به ارتکاب عمل وادار می‌شود. در اجبار، شخص قصد واقعی ندارد بلکه عمل از او سر می‌زند چون امکان انتخاب ندارد.
- اکراه: به معنای وادار کردن دیگری به انجام یا ترک عملی است که شخص از آن کراهت دارد. اکراه ناشی از تهدید نامشروع علیه جان، مال یا آبروی فرد است.
تفاوت‌ها:
- در اجبار، فقدان قصد و اراده مطرح است.
- در اکراه، فقدان رضایت مطرح است، اما قصد باقی است.
به بیان دیگر، اجبار آزادی انتخاب را به‌طور کامل سلب می‌کند، اما اکراه فرد را در وضعیت سختی قرار می‌دهد که میان ارتکاب جرم یا تحمل تهدید یکی را انتخاب کند.
انواع اجبار
الف) اجبار مادی با منشأ بیرونی
نیرویی است خارجی، ناشی از طبیعت یا انسان، که بر جسم مرتکب وارد می‌شود و او را مجبور به انجام یا ترک عملی می‌کند.
نمونه‌ها:
- چاقو گذاشتن زیر گلو برای امضا کردن سند
- نشانه گرفتن با تفنگ و اجبار به کتک زدن فرد دیگر
ویژگی‌ها:
- غیرقابل مقاومت باشد.
- غیرقابل پیش‌بینی باشد.
- ناشی از تقصیر قبلی مرتکب نباشد.
ب) اجبار مادی با منشأ درونی
به عواملی مانند بیماری یا خواب اطلاق می‌شود که آزادی اراده را از بین می‌برند.
مثال‌ها:
- مسافری که به علت بیماری یا خواب سنگین نتواند در ایستگاه پیاده شود.
- سربازی که به دلیل خستگی شدید در حین نگهبانی به خواب رود.
انواع اکراه (اجبار معنوی)
الف) اکراه با منشأ بیرونی
تهدید یا تحریک فرد برای ارتکاب جرم. این اکراه می‌تواند:
- تهدیدی باشد: تهدید شدید، مستقیم، قریب‌الوقوع و نامشروع علیه جان یا مال.
- تحریکی باشد: تحریک فرد به ارتکاب جرم، در صورتی که به حدی شدید باشد که اختیار را سلب کند.
شرایط تحقق اکراه بیرونی:
- وجود تهدید عینی و خارجی.
- قریب‌الوقوع بودن خطر.
- جدی بودن تهدید.
- نامشروع بودن تهدید.
- عدم امکان مقاومت در برابر آن.
ب) اکراه با منشأ درونی
ناشی از عوامل شخصی مانند تعصب، عشق یا میل به انتقام است. این نوع اکراه رافع مسئولیت کیفری نیست، زیرا ناشی از اراده درونی فرد است و قانون آن را به‌عنوان بهانه نمی‌پذیرد. با این حال، می‌تواند در تخفیف مجازات مؤثر باشد.
شرایط تحقق اجبار و اکراه به عنوان عوامل رافع مسئولیت
برای اینکه اجبار یا اکراه مانع مسئولیت شود، سه شرط اساسی لازم است:
- غیرقابل مقاومت بودن: فرد به‌طور عادی توان تحمل آن را نداشته باشد.
- غیرقابل پیش‌بینی بودن: مرتکب نتوانسته باشد وقوع آن را پیش‌بینی کند.
- فقدان تقصیر قبلی: فرد مجبور در ایجاد وضعیت نقشی نداشته باشد.
این شرایط هم در اجبار مادی و هم در اکراه معنوی لازم است.
آثار حقوقی اجبار و اکراه در جرایم مختلف
الف) در جرایم تعزیری
مطابق ماده ۱۵۱ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که کسی به دلیل اکراه غیرقابل تحمل مرتکب جرم تعزیری شود، مکره (مرتکب) مجازات نمی‌شود و اکراه‌کننده به مجازات فاعل جرم محکوم خواهد شد.
نمونه: در جرایم منافی عفت، اگر یکی از طرفین با اکراه وارد رابطه شود، تنها اکراه‌کننده مجازات خواهد شد.
ب) در جرایم مستوجب حد
در این جرایم، مسئولیت کیفری به شرایط خاص بستگی دارد:
- در زنا، زنای به عنف موجب اعدام زانی است.
- در لواط، اگر با عنف یا اکراه باشد، مجازات فاعل اعدام است.
- مواد ۲۱۷ و ۲۱۸ قانون مجازات اسلامی تأکید دارند که در صورت وجود موانع مسئولیت مانند اکراه، مرتکب حد نمی‌خورد.
ج) در جرایم مستوجب قصاص
قانون‌گذار در این جرایم میان دو حالت تفاوت قائل شده است:
- اکراه بر جنایت نسبت به شخص ثالث:
- در قتل: اکراه مجوز قتل نیست؛ مباشر قصاص می‌شود و اکراه‌کننده به حبس درجه یک محکوم است.
- در جنایت بر عضو: اکراه‌کننده قصاص می‌شود.
- اکراه بر جنایت نسبت به اکراه‌شونده:
- اگر به قصد جنایت یا با علم به وقوع آن باشد، جنایت عمدی و موجب قصاص اکراه‌کننده است.
- اگر قصد و آگاهی وجود نداشته باشد، جنایت شبه‌عمدی و مستوجب دیه خواهد بود.
موارد استثنا و محدودیت‌ها
- قتل عمد: اکراه هرگز مجوز قتل نیست. مباشر قصاص می‌شود حتی اگر تحت تهدید شدید بوده باشد.
- اکراه مشروع: مانند اطاعت فرزند از پدر، مانع مسئولیت نیست.
- اجبار معنوی درونی: عوامل شخصی مثل هیجانات یا تعصبات موجب رفع مسئولیت کیفری نمی‌شوند.
نتیجه‌گیری
اجبار و اکراه از مهم‌ترین موانع مسئولیت کیفری در حقوق ایران به شمار می‌روند. هر دو با سلب اختیار و اراده آزاد، زمینه عدم انتساب جرم به مرتکب را فراهم می‌کنند.
- اجبار به دو نوع مادی (بیرونی و درونی) تقسیم می‌شود.
- اکراه نیز به دو نوع بیرونی (تهدید یا تحریک) و درونی (ناشی از عوامل شخصی) قابل تقسیم است.
- شرط اصلی رفع مسئولیت، غیرقابل مقاومت و غیرقابل پیش‌بینی بودن اجبار یا اکراه و فقدان تقصیر قبلی مرتکب است.
در نهایت، قانون‌گذار در ماده ۱۵۱ ق.م.ا مرتکب مکره را در جرایم تعزیری معاف از مجازات دانسته و مجازات را بر اکراه‌کننده بار کرده است. در جرایم مستوجب حد و قصاص نیز مقررات خاصی مقرر شده که گاه مباشر و گاه اکراه‌کننده را مسئول می‌داند.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ