در دنیای حقوق کیفری، جرم همیشه نتیجه عملکرد تنها یک نفر نیست. گاهی ممکن است چند نفر در ارتکاب یک جرم نقش ایفا کنند، اما به شکل‌های مختلف. یکی از این نقش‌ها «معاونت در جرم» است. معاون جرم، برخلاف شریک، شخصی است که مستقیماً جرم را مرتکب نمی‌شود، اما به نحوی وقوع جرم را ممکن، آسان یا مؤثر می‌کند.
در این مقاله قصد داریم با زبانی ساده و تخصصی، به‌دور از لحن ماشینی، شما را با مفهوم معاونت در جرم، شرایط تحقق آن، انواع مصادیق، مجازات قانونی و تفاوت آن با دیگر نقش‌های کیفری آشنا کنیم.
فهرست محتوا
مواد قانونی مرتبط با معاونت در جرم
بر اساس ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی، سه گروه از افراد به عنوان معاون جرم شناخته می‌شوند:
- کسانی که مرتکب را ترغیب، تهدید، تطمیع یا تحریک به ارتکاب جرم می‌کنند یا با دسیسه، فریب یا سوءاستفاده از قدرت باعث وقوع جرم می‌شوند.
- کسانی که وسایل ارتکاب جرم را تهیه می‌کنند یا روش انجام آن را به مرتکب می‌آموزند.
- کسانی که وقوع جرم را تسهیل می‌کنند.
بر اساس ماده ۱۲۷، اگر قانون‌گذار برای معاون جرم مجازات مستقلی تعیین نکرده باشد، مجازات او بسته به نوع جرم از یک تا دو درجه کمتر از مجازات فاعل اصلی خواهد بود.
شرایط تحقق معاونت در جرم
برای اینکه یک شخص به‌طور قانونی به‌عنوان «معاون» شناخته شود، باید شرایط خاصی وجود داشته باشد:
۱. جرم بودن عمل فاعل
در وهله نخست، باید فاعل جرم، عملی مجرمانه انجام داده باشد. اگر رفتاری از نظر قانون جرم تلقی نشود، معاونت در آن هم معنایی ندارد. به عنوان مثال، اگر کسی دیگری را به انجام کاری تشویق کند که مطابق قانون جرم نیست، هیچ‌گونه مسئولیتی متوجه او نخواهد بود.
۲. تحقق معاونت به صورت فعل
معاونت در اغلب موارد از طریق «فعل» محقق می‌شود، یعنی شخصی کاری انجام می‌دهد که به نحوی در تحقق جرم نقش دارد. برای مثال، فردی که ابزار لازم برای ورود به خانه‌ای را در اختیار سارق می‌گذارد، مرتکب معاونت شده است.
با این حال، در مواردی خاص، ترک فعل نیز می‌تواند نوعی معاونت تلقی شود؛ مانند مأموری که عمداً از انجام وظیفه خود برای جلوگیری از فرار متهم خودداری می‌کند.
۳. ارتکاب یا شروع به جرم توسط فاعل
لازم نیست جرم تا انتها انجام شده باشد. اگر فاعل جرم شروع به ارتکاب کند و معاونت شخص دیگری در آن مؤثر باشد، می‌توان وی را معاون جرم شناخت؛ حتی اگر جرم ناقص بماند.
۴. تأثیر رفتار معاون در وقوع جرم
رفتار معاون باید نقش مؤثری در وقوع جرم ایفا کند. برای مثال اگر کسی صرفاً درباره مزایای یک جرم تئوری‌پردازی کند، اما تأثیری در تصمیم فاعل نداشته باشد، معاونت محقق نمی‌شود.
۵. تقدم یا تقارن زمانی
زمانی که معاونت رخ می‌دهد باید یا قبل از شروع عملیات مجرمانه یا همزمان با آن باشد. اگر کسی بعد از ارتکاب جرم وسایل جرم را مخفی کند، این دیگر معاونت نیست بلکه ممکن است تحت عنوان «اخفای ادله جرم» یا جرم مستقل دیگری بررسی شود.
۶. وحدت قصد بین فاعل و معاون
عنصر روانی (قصد مجرمانه) باید بین فاعل و معاون مشترک باشد. به این معنا که هر دو باید هدف ارتکاب جرم را داشته باشند و قصد مجرمانه مشترک برای تحقق جرم وجود داشته باشد.
عنصر مادی و معنوی در معاونت
عنصر مادی، همان اقدامات بیرونی و مشهودی است که معاون برای وقوع جرم انجام می‌دهد؛ مثل تهیه ابزار، راهنمایی یا تهدید. عنصر معنوی هم، نیت و قصد ارتکاب جرم است. بدون قصد مجرمانه، حتی اگر اقدامات فیزیکی انجام شده باشد، معاونت محقق نمی‌شود.
انواع معاونت در جرم (مصادیق)
بر اساس ماده ۱۲۶، معاونت می‌تواند از اشکال مختلفی تشکیل شود:
- تحریک: مانند کسی که با سخنان انگیزشی دیگری را به ارتکاب قتل ترغیب می‌کند.
- ترغیب: پیشنهاد دادن به کسی برای ارتکاب جرم.
- تهدید: اجبار غیرقانونی برای انجام جرم.
- تطمیع: وعده پول یا منافع در قبال انجام جرم.
- فریب و نیرنگ: ارائه اطلاعات غلط برای تحریک به ارتکاب جرم.
- تهیه وسایل: مثل فراهم کردن اسلحه برای دزدی.
- ارائه طریق: آموزش روش انجام جرم.
- تسهیل ارتکاب جرم: برداشتن موانع، خاموش کردن دوربین امنیتی.
- سوءاستفاده از قدرت: استفاده از موقعیت برای مساعد کردن شرایط ارتکاب جرم.
شروع به معاونت در جرم
اصولاً شروع به معاونت جرم، زمانی محقق می‌شود که اقدامات معاون پیش از تحقق جرم اصلی باشد. اگر معاونت منجر به وقوع جرم نشود و تنها در حد مقدمات باقی بماند، در بسیاری از موارد جرم مستقلی تلقی نمی‌شود، مگر آنکه قانون‌گذار صراحتاً آن را جرم بداند (مثلاً در مورد مواد ۶۲۳ و ۶۲۴ درباره سقط جنین).
مثال‌هایی از معاونت در جرم
- کسی که برای یک سرقت نقشه بکشد و محل دوربین‌ها را مشخص کند.
- مأموری که عمداً محل متهم را به پلیس اطلاع نمی‌دهد.
- فردی که مواد منفجره را برای خرابکاری تأمین می‌کند.
مجازات معاون جرم
معاون جرم بر اساس نوع جرم ارتکابی فاعل اصلی، مجازات می‌شود. طبق ماده ۱۲۷، مجازات او معمولاً یک یا دو درجه پایین‌تر از مجازات فاعل است، مگر در موارد خاص که قانون‌گذار صراحتاً مجازات جداگانه‌ای را مقرر کرده باشد. مثلاً در ماده ۶۱۲ درباره معاونت در قتل عمد، مجازات یک تا پنج سال حبس تعیین شده است.
وحدت قصد در معاونت
مهم‌ترین عنصر روانی در تحقق معاونت، «وحدت قصد» است. اگر فاعل اصلی قصدی متفاوت از معاون داشته باشد، و مثلاً مرتکب جرم شدیدتری شود، معاون تنها در حد آنچه قصد داشته مسئول است. برای نمونه، اگر شخصی برای ضرب و جرح کمک کرده باشد اما فاعل مرتکب قتل شود، معاون در قتل شریک محسوب نمی‌شود.
آیا در جرایم غیر عمدی معاونت محقق می‌شود؟
خیر. چون در جرایم غیر عمدی، قصد ارتکاب جرم وجود ندارد، معاونت قابل تحقق نیست. اما اگر شخصی با استفاده از افراد فاقد اراده یا کودکان نابالغ جرم را ارتکاب دهد، به‌عنوان فاعل معنوی شناخته می‌شود نه معاون.
جمع‌بندی نهایی
معاون جرم کسی است که بدون حضور مستقیم در صحنه جرم، با اقدامات مؤثر زمینه‌ساز تحقق جرم می‌شود. با این حال، معاونت تنها زمانی قابل مجازات است که شرایط قانونی خاصی بر آن حاکم باشد، ازجمله وحدت قصد، تأثیرگذاری و اقتران زمانی با عمل فاعل. شناخت درست این مفهوم، چه برای وکلا و مشاوران حقوقی، و چه برای عموم مردم، ضرورتی انکارناپذیر است.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ