در فرآیند دادرسی کیفری، یکی از دغدغه‌های اصلی نظام قضایی، حضور متهم در مراحل مختلف رسیدگی، پیشگیری از فرار یا اختفای وی و تضمین جبران ضرر و زیان بزه‌دیده است. به همین منظور، قرارهای تأمین کیفری و نظارت قضایی پیش‌بینی شده‌اند که توسط مقام قضایی صادر می‌شوند. در این مقاله به‌صورت جامع به چیستی این قرارها، دلایل صدور، انواع، ضوابط قانونی و تفاوت‌های آن‌ها خواهیم پرداخت.
فهرست محتوا
- 1 تعریف قرار تأمین کیفری (ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری)
- 2 تعریف قرار نظارت قضایی (ماده ۲۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری)
- 3 دلایل صدور قرار تأمین یا نظارت قضایی
- 4 انواع قرارهای تأمین کیفری
- 5 انواع نظارت قضایی
- 6 قرارهایی که باید با نظر دادستان صادر شوند
- 7 شرایط صدور قرار بازداشت موقت (مواد ۲۳۷ و ۲۳۸)
- 8 نحوه تعیین مبلغ قرار تأمین (مواد ۲۱۹ و ۲۵۰)
- 9 جمع‌بندی
تعریف قرار تأمین کیفری (ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری)
مطابق ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری، بازپرس پس از تفهیم اتهام و انجام تحقیقات، چنانچه دلایل کافی بر توجه اتهام وجود داشته باشد، برای تأمین حضور متهم و حقوق بزه‌دیده، یکی از قرارهای تأمین زیر را صادر می‌کند:
- التزام به حضور با قول شرف
- التزام با تعیین وجه التزام
- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف یا وجه التزام
- التزام به معرفی نوبه‌ای
- اخذ کفیل با وجه الکفاله
- اخذ وثیقه (نقدی، ضمانت‌نامه، مال منقول یا غیرمنقول)
- بازداشت موقت
🔹 نکته: صدور این قرارها باید متناسب با نوع جرم، شخصیت متهم و میزان خسارت باشد.
تعریف قرار نظارت قضایی (ماده ۲۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری)
بر اساس ماده ۲۴۷، قرار نظارت قضایی برای متهمانی که آزاد هستند ولی احتمال ارتکاب مجدد جرم، فرار یا مخفی شدن آن‌ها وجود دارد صادر می‌شود.
هدف قرار نظارت قضایی:
- کنترل و نظارت بر رفتار متهم به جای بازداشت
- پیشگیری از نقض نظم عمومی یا فرار
از انواع اقدامات نظارتی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- معرفی نوبه‌ای به مرجع قضایی یا انتظامی
- عدم خروج از منزل یا محل اقامت تعیین شده
- عدم خروج از حوزه قضایی
- استفاده از پابند یا دستبند الکترونیکی (در صورت موافقت متهم)
دلایل صدور قرار تأمین یا نظارت قضایی
مطابق قانون، قرارها تنها در صورتی صادر می‌شوند که:
- دلایل کافی بر توجه اتهام وجود داشته باشد.
- بیم فرار متهم یا پنهان شدن او باشد.
- شاکی خصوصی وجود داشته و نیاز به تأمین ضرر و زیان باشد.
- نیاز به حفظ نظم عمومی یا جلوگیری از تکرار جرم باشد.
انواع قرارهای تأمین کیفری
به ترتیب شدت از خفیف‌ترین تا شدیدترین:
- التزام به حضور با قول شرف
- التزام با وجه التزام
- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی
- معرفی نوبه‌ای
- کفالت (معرفی کفیل با وجه الکفاله)
- وثیقه (سپردن مال یا ضمانت‌نامه)
- بازداشت موقت (فقط در جرائم خاص با شرایط قانونی)
انواع نظارت قضایی
- نظارت الکترونیکی (مثلاً با پابند یا دستبند)
- ممنوعیت خروج از منزل
- ممنوعیت خروج از حوزه قضایی
- الزام به معرفی نوبه‌ای به مراجع قضایی یا انتظامی
- ممنوعیت ارتباط با برخی افراد یا شاکی
قرارهایی که باید با نظر دادستان صادر شوند
برخی از قرارهای تأمین کیفری به‌دلیل شدت اثر یا محدودیت شدید آزادی متهم، تنها با تأیید دادستان قابلیت اجرا دارند:
- قرار بازداشت موقت (مواد ۲۳۷ و ۲۳۸)
- قرارهای منتهی به بازداشت در صورت عدم تأمین
- قرار کفالت در صورتی که بازپرس آن را نپذیرد
✳️ در صورت اختلاف بین بازپرس و دادستان، مرجع حل اختلاف، دادگاه صالح است. (ماده ۲۴۰)
شرایط صدور قرار بازداشت موقت (مواد ۲۳۷ و ۲۳۸)
بازداشت موقت تنها در جرائم خاص مجاز است:
- جرائم دارای مجازات اعدام، حبس ابد یا قطع عضو
- جرائم تعزیری درجه ۴ و بالاتر
- جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور
- جرائم همراه با خشونت (چاقوکشی، آزار بانوان و اطفال)
- در صورت سابقه‌دار بودن متهم در جرائم مالی مانند سرقت یا کلاهبرداری
و فقط در صورتی‌که:
- احتمال تبانی یا از بین بردن ادله وجود داشته باشد
- بیم فرار یا پنهان‌شدن متهم باشد
- آزادی متهم مخل نظم عمومی یا خطر جانی برای دیگران باشد
نحوه تعیین مبلغ قرار تأمین (مواد ۲۱۹ و ۲۵۰)
مبلغ وجه التزام، کفالت یا وثیقه باید:
- کمتر از خسارت وارد به بزه‌دیده نباشد
- متناسب با وضعیت مالی متهم تعیین شود
- نه آن‌قدر کم باشد که بازدارنده نباشد
- نه آن‌قدر زیاد باشد که موجب حبس غیرضروری شود
جمع‌بندی
در قانون آیین دادرسی کیفری، قرار تأمین و نظارت قضایی ابزارهایی هستند برای تضمین حضور متهم در فرآیند دادرسی و حفظ حقوق شاکی و نظم عمومی. قاضی موظف است متناسب با نوع جرم، شخصیت متهم، میزان خسارت و اوضاع و احوال پرونده یکی از این قرارها را انتخاب کند.
📌 به یاد داشته باشید که هدف قانون، حفظ حقوق هم‌زمان متهم و بزه‌دیده است، نه صرفاً مجازات یا محدودسازی آزادی.