در حقوق کیفری ایران، فاعل جرم کسی است که یک رفتار مجرمانه را مرتکب می‌شود. اما این تعریف در ظاهر ساده، در عمل دارای ابعاد متنوع و پیچیده‌ای است. طبق ماده ۴۹۴ قانون مجازات اسلامی، مباشرت آن است که جنایت مستقیماً توسط خود مرتکب واقع شود. به بیان دیگر، هر کسی که عمل فیزیکی جرم را شخصاً و مستقیماً انجام دهد، فاعل جرم (مباشر) محسوب می‌شود.
اما فاعل جرم تنها به این معنا نیست. در ادامه به بررسی دقیق انواع فاعل، تمایز آن با معاون و سبب، و جایگاه فاعل در میان ارکان جرم می‌پردازیم.
فهرست محتوا
ارکان تشکیل‌دهنده جرم چیست؟
هر جرم برای تحقق، به سه رکن اصلی نیاز دارد:
1. رکن قانونی
وجود نص قانونی برای جرم‌انگاری رفتار، شرط اولیه تحقق جرم است. هیچ رفتاری بدون پیش‌بینی مجازات در قانون، جرم محسوب نمی‌شود. اصل قانونی بودن جرم و مجازات در مواد اولیه قانون مجازات اسلامی و اصل ۳۶ قانون اساسی تصریح شده است.
2. رکن مادی
رفتار فیزیکی مجرمانه‌ای است که در عالم خارج اتفاق می‌افتد. این رفتار ممکن است شامل فعل (مثلاً ضرب و جرح)، ترک فعل (مثل ترک انفاق) یا حتی حالت و وضعیت خاص باشد.
3. رکن معنوی
عنصر روانی یا ذهنی جرم است. این رکن نشان‌دهنده قصد یا نیت مجرمانه فرد در انجام رفتار غیرقانونی است. به طور کلی، جرایم به دو دسته عمدی و غیرعمدی تقسیم می‌شوند که تفاوتشان دقیقاً در همین رکن است.
انواع فاعل جرم: فاعل مادی و فاعل معنوی
فاعل مادی جرم
فاعل مادی فردی است که با اقدام فیزیکی مستقیم، رفتار مجرمانه را انجام می‌دهد. این فرد همان کسی است که در صحنه جرم حضور دارد و جرم را با دستان خود اجرا می‌کند.
🔹 مثال:
اگر شخصی با اسلحه به دیگری شلیک کرده و باعث مرگ او شود، فاعل مادی جرم قتل است.
فاعل معنوی جرم
فاعل معنوی به کسی گفته می‌شود که خودش شخصاً مرتکب رفتار مجرمانه نمی‌شود، اما دیگری را برای انجام آن به‌کار می‌گیرد یا از وی به‌عنوان ابزار ارتکاب جرم استفاده می‌کند. در این حالت، به شخصی که از طریق دیگری جرم را انجام داده فاعل معنوی جرم گویند.
📚 طبق ماده ۱۲۸ قانون مجازات اسلامی:
«هر کس از فرد نابالغ به عنوان وسیله ارتکاب جرم مستند به خود استفاده نماید، به حداکثر مجازات قانونی همان جرم محکوم می‌گردد.»
سایر مصادیق قانونی فاعل معنوی
- ماده ۱۵۱: اگر کسی دیگری را به‌طور غیرقابل تحمل اکراه به ارتکاب جرم کند، اکراه‌کننده فاعل جرم است.
- ماده ۵۷۸: آمر شکنجه‌گر، در صورتی که دستور شکنجه داده باشد، به‌عنوان فاعل مجازات می‌شود.
- ماده ۶۳۳: دستوردهنده ترک طفل در مکان خالی از سکنه.
- ماده ۵۱۲: کسی که دیگران را به جنگ یا آشوب تحریک می‌کند.
- ماده ۵۳۸: جعل گواهی پزشکی به‌وسیله دیگری.
🔸 مثال کاربردی:
شخص “الف” با تهدید یک نوجوان ۱۵ ساله از او می‌خواهد برایش سرقت کند. در این حالت، نوجوان به دلیل فقدان مسئولیت کیفری، مسئول شناخته نمی‌شود اما شخص الف فاعل معنوی جرم سرقت است.
تفاوت فاعل معنوی با سبب اقوی از مباشر
سبب کسی است که شرایط تحقق جرم را به‌صورت غیرمستقیم ایجاد می‌کند، بدون اینکه خود مرتکب عمل شود. طبق ماده ۵۰۶ قانون مجازات اسلامی، در مواردی که سبب اقوی از مباشر باشد (یعنی نقش سبب در ارتکاب جرم برجسته‌تر و مؤثرتر از مباشر باشد)، سبب مسئولیت کیفری خواهد داشت.
🔸 مثال:
کسی که در مسیر پیاده‌رو، سیم برق لخت رها می‌کند و رهگذری دچار برق‌گرفتگی می‌شود، سبب اقوی از مباشر است و مسئول شناخته می‌شود.
اما فاعل معنوی کسی است که خود، ابتکار و انگیزه ارتکاب جرم را داشته و از دیگری به‌عنوان ابزار استفاده کرده است؛ بنابراین، مسئولیت مستقیم او همانند فاعل مادی است.
تفاوت فاعل معنوی و معاون جرم
- طبق ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی، معاون جرم کسی است که با اقداماتی مانند تحریک، تهدید، تطمیع، تهیه وسایل، یا تسهیل وقوع جرم به ارتکاب جرم کمک می‌کند، ولی جرم به او مستند نیست.
- اما فاعل معنوی کسی است که جرم به‌گونه‌ای انجام شده که قانوناً به او نسبت داده می‌شود.
ماده ۱۲۸ و ماده ۱۵۱ به‌صراحت این نکته را تأیید می‌کنند.
مثال برای تفاوت:
| نقش | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| فاعل معنوی | کسی که کودک را وادار به دزدی می‌کند | شخصی کودک را برای سرقت مغازه به‌کار می‌گیرد |
| معاون | کسی که وسایل سرقت را تهیه می‌کند یا راه را نشان می‌دهد | فردی قفل‌شکن یا نقشه سرقت می‌دهد |
نتیجه‌گیری نهایی
در حقوق کیفری ایران، فاعل جرم همیشه کسی نیست که در صحنه دیده می‌شود. گاه پشت‌پرده جرم، فردی با نیت مجرمانه، دیگری را به‌عنوان ابزار ارتکاب استفاده می‌کند که او فاعل معنوی است و قانون همانند مباشر، با او برخورد می‌کند.
شناخت دقیق فاعل معنوی، سبب اقوی از مباشر و معاون برای تحلیل درست پرونده‌های کیفری، تعیین مسئولیت‌ها و تنظیم دفاعیات یا کیفرخواست، اهمیت اساسی دارد.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ