عقد مراعی یکی از قراردادهای خاص در فقه اسلامی است که به‌طور مستقیم در قوانین مدنی ایران تصریح نشده اما جایگاه مهمی در روابط معاملاتی سنتی دارد. اگرچه این عقد کمتر در متون حقوقی عرفی مورد توجه قرار گرفته، اما در فقه امامیه به‌صورت روشن بررسی و تحلیل شده است. در این مقاله به‌صورت کامل با مفهوم عقد مراعی، عدم نفوذ آن، مالکیت مراعی و مصادیق آن آشنا می‌شوید.
فهرست محتوا
تعریف عقد مراعی
عقد مراعی قراردادی است که در آن فروشنده (بایع) شرط می‌کند چنانچه ظرف مدت مشخصی، ثمن معامله را بازپرداخت کند، بتواند مبیع (مال فروخته‌شده) را بازپس گیرد. این عقد در واقع به‌نوعی شبیه بیع شرط است، با این تفاوت که در مراعی فروشنده از ابتدا شرط بازگشت کامل مبیع را نمی‌گذارد، بلکه معامله را به‌طور کامل منعقد می‌کند و بازپس‌گیری مشروط به شرایطی خاص در آینده است.
📌 مثال: فردی خانه‌ای را به قیمت ۲ میلیارد تومان می‌فروشد و با خریدار توافق می‌کند که اگر طی یک سال ثمن را پس بدهد، حق بازپس‌گیری خانه را دارد. این شرط مراعی است.
مراعی در فقه
در منابع فقهی، مراعی به عنوان یکی از صور بیع معلق تلقی می‌شود. فقها، به‌ویژه در کتب معاملات، درباره مراعی به تحلیل پرداخته‌اند. بسیاری از فقها نظیر شیخ انصاری و محقق حلی، معتقدند مراعی نوعی بیع معلق بر رد ثمن است.
🔹 در مراعی، فروشنده به مشتری اعلام می‌کند که اگر مبلغ پرداختی را بازگرداند، می‌خواهد مبیع را بازگیرد؛ اما این بازپس‌گیری باید با رضایت خریدار همراه باشد، مگر شرط خلاف شده باشد.
عدم نفوذ عقد مراعی
یکی از نکات مهم در عقد مراعی، عدم نفوذ ابتدایی آن است. به بیان ساده، عقد مراعی از نظر بسیاری از فقها و علمای اصول، در مرحله‌ی اولیه دارای آثار حقوقی قطعی نیست و تنها در صورتی نافذ می‌شود که شرط مراعی تحقق یابد.
📌 مثال فقهی: اگر شخصی گندم را به‌صورت مراعی بفروشد و سپس بدون پرداخت ثمن آن را بازخواهد، تا زمان تحقق شرط (رد ثمن)، مالکیت مبیع به‌طور کامل به خریدار منتقل شده و فروشنده حقی برای پس‌گرفتن ندارد، مگر به موجب توافق مراعی.
مالکیت در عقد مراعی | مفهوم و مصادیق
یکی از مهم‌ترین مباحث در عقد مراعی، بحث مالکیت است. در این عقد، خریدار پس از انجام معامله، مالک مبیع محسوب می‌شود و می‌تواند نسبت به آن هرگونه تصرف قانونی داشته باشد، مگر اینکه شرط مراعی در قرارداد درج شده باشد.
🟢 مالکیت خریدار: خریدار مالک مبیع است، مگر اینکه فروشنده شرط کرده باشد که با بازگرداندن ثمن، مالکیت به او بازگردد.
🟢 مالکیت فروشنده پس از فسخ مراعی: اگر فروشنده ثمن را بازگرداند و شرط تحقق یابد، مالکیت به وی بازمی‌گردد، مشروط بر اینکه این امر در قرارداد تصریح شده باشد.
مصادیق عقد مراعی
عقد مراعی معمولاً در مواردی مورد استفاده قرار می‌گیرد که فروشنده در تنگنای مالی قرار دارد و قصد دارد مال خود را به‌طور موقت واگذار کرده و در صورت تأمین مجدد منابع، آن را پس بگیرد.
📌 مصادیق رایج:
- فروش موقت زمین کشاورزی به‌منظور تهیه سرمایه زراعتی، با شرط مراعی.
- فروش خودرو با هدف تأمین نقدینگی فوری، همراه با شرط مراعی در قرارداد.
- بیع دام با هدف تأمین خوراک و بازخرید پس از برداشت محصول.
تفاوت عقد مراعی و بیع شرط
تفاوت عقد مراعی و بیع شرط از لحاظ ماهیت، آثار حقوقی، قصد طرفین و جایگاه قانونی بسیار مهم است. در ادامه ابتدا به تفاوت‌های اصلی این دو عقد می‌پردازیم و سپس آن را در قالب یک جدول مقایسه‌ای ارائه می‌کنم:
🔍 تفاوت‌های کلیدی بین عقد مراعی و بیع شرط:
| تفاوت‌ها | بیع شرط | عقد مراعی |
|---|---|---|
| تعریف | عقدی است که در آن فروشنده شرط می‌کند اگر در مدت معین ثمن را بازگرداند، حق فسخ معامله را دارد. | عقدی است که فروشنده مال را می‌فروشد، ولی در عمل قصد واقعی فروش ندارد و فقط آن را «مراعی» می‌گذارد که اگر پول را برگرداند، مال را پس بگیرد. |
| جایگاه قانونی | در ماده 458 قانون مدنی به‌صراحت ذکر شده است. | در قانون مدنی ذکر نشده، ولی در فقه امامیه شناخته‌شده و تحلیل شده است. |
| قصد واقعی طرفین | قصد واقعی بیع وجود دارد، ولی با شرط فسخ برای بایع همراه است. | قصد واقعی، معمولاً بیع نیست؛ بلکه هدف، وثیقه‌گذاری یا تأمین موقت مالی است. |
| اثر حقوقی اولیه | مبیع فوراً به ملکیت مشتری درمی‌آید و فقط در صورت اعمال خیار بایع بازمی‌گردد. | بیع ظاهری انجام شده، ولی ممکن است از ابتدا به دلیل فقدان قصد واقعی، معامله غیرنافذ یا باطل باشد. |
| نیاز به شرط ضمن عقد | شرط صریح فسخ باید در متن عقد باشد. | ممکن است هیچ شرطی درج نشود ولی قصد طرفین از ظاهر عقد قابل استنباط باشد. |
| وضعیت مالکیت مشتری | مالک کامل مبیع است مگر در صورت اعمال خیار. | مالکیت مشتری مورد تردید است و ممکن است دادگاه آن را صوری بداند. |
| قابلیت استناد در دعاوی رسمی | قابل استناد و قابل ثبت در اسناد رسمی است. | در صورت اثبات صوری بودن، ممکن است فاقد اعتبار قانونی تلقی شود. |
| استفاده در معاملات بانکی | به‌ندرت | معمولاً در معاملات غیررسمی و سنتی برای رفع اضطرار مالی کاربرد دارد. |
- بیع شرط، عقدی قانونی، دارای اثر فوری و قابل استناد رسمی است که با درج شرط، خیار فسخ برای فروشنده ایجاد می‌شود.
- عقد مراعی، اغلب ظاهری و به‌قصد حفظ مالکیت اصلی و تضمین بازپرداخت ثمن است؛ در صورتی که صوری بودن آن احراز شود، می‌تواند غیرنافذ یا حتی باطل شناخته شود.
نتیجه‌گیری
عقد مراعی هرچند در قوانین مدنی به‌صراحت نیامده، اما در فقه امامیه به‌عنوان عقدی معتبر تحت شرایط خاص مورد پذیرش قرار گرفته است. عدم نفوذ آن در ابتدا و مشروط بودن بازگشت مالکیت، از ویژگی‌های مهم آن محسوب می‌شود. اگرچه این عقد به‌طور عملی در روابط سنتی رایج است، اما تنظیم دقیق قرارداد و تصریح شروط مربوطه از بروز اختلافات حقوقی در آینده جلوگیری می‌کند.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ