فهرست محتوا
بررسی مفهوم ضغث، کاربرد و شرایط اجرا در قرآن، فقه و قانون
ضغث یکی از مفاهیم کهن در متون اسلامی است که در قرآن کریم، فقه امامیه و حتی قوانین کیفری ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این واژه که ریشه در لغت عربی دارد، معانی مختلفی را در بر می‌گیرد؛ از دسته‌ای از علف‌های خشک گرفته تا مجازاتی جایگزین در فقه و قانون. در این مقاله، به بررسی معانی ضغث در قرآن، کاربرد آن در فقه و قانون مجازات اسلامی، و شرایط اجرای شلاق به‌صورت ضغث می‌پردازیم تا شما با این مفهوم چندوجهی بیشتر آشنا شوید.
ضغث در قرآن کریم: معانی و کاربردها
واژه ضغث در قرآن کریم در سه آیه به کار رفته و هر بار معنای متفاوتی را منتقل کرده است. در ادامه، این موارد را بررسی می‌کنیم:
1. ضغثاً در سوره ص (آیه 44)
در آیه 44 سوره ص، خداوند به حضرت ایوب (ع) خطاب می‌کند:
«وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ»
یعنی «دسته‌ای از علف خشک یا ترکه بردار و با آن بزن و سوگند خود را نشکن.»
این آیه به ماجرای حضرت ایوب (ع) اشاره دارد که برای اجرای قسم خود، به جای شلاق زدن مستقیم، از دسته‌ای علف یا ترکه (ضغث) استفاده کرد تا هم قسمش را اجرا کند و هم از شدت مجازات بکاهد. در اینجا، ضغث به معنای دسته‌ای از علف‌های خشک یا ترکه‌هایی است که برای زدن به کار می‌رود و نمادی از رأفت و کاهش سختی است.
2. اضغاث در سوره یوسف (آیه 44)
در آیه 44 سوره یوسف، وقتی یوسف (ع) خواب پادشاه را تعبیر می‌کند، اطرافیان می‌گویند:
«قالُوا اَضْغاثُ اَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتَاْوِیلِ الْاَحْلامِ بِعالِمِینَ»
یعنی «گفتند: این‌ها خواب‌هایی پریشان و آشفته است و ما به تعبیر چنین خواب‌هایی آگاه نیستیم.»
در این آیه، «اضغاث» جمع ضغث است و به معنای چیزهای مختلط و آشفته به کار رفته است. اضغاث احلام یعنی خواب‌هایی که درهم و برهم هستند و نمی‌توان معنای مشخصی از آن‌ها برداشت کرد. این کاربرد، معنای لغوی ضغث را که به اختلاط و درهم‌آمیختگی اشاره دارد، نشان می‌دهد.
3. اضغاث در سوره انبیاء (آیه 5)
در آیه 5 سوره انبیاء، کافران درباره وحی پیامبر (ص) می‌گویند:
«بَلْ قالُوا اَضْغاثُ اَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ»
یعنی «گفتند: این‌ها خواب‌هایی آشفته است؛ بلکه او آن را به دروغ ساخته؛ یا اینکه او شاعری بیش نیست.»
در این آیه نیز اضغاث احلام به معنای خواب‌های آشفته و بی‌معنا به کار رفته است. کافران با این تعبیر قصد داشتند وحی الهی را بی‌ارزش جلوه دهند و آن را به خواب‌های پریشان تشبیه کنند. معنای ضغث در اینجا نیز به اختلاط و بی‌نظمی اشاره دارد.
در لغت، ضغث به معنای دسته‌ای از علف‌های تر و خشک که به هم آمیخته شده‌اند، آمده است. «اقرب الموارد» نیز ضغث را به همین معنا تعریف کرده و این مفهوم اولیه، در کاربردهای قرآنی و فقهی آن ملحوظ است.
کاربرد ضغث در فقه و قانون مجازات اسلامی
در فقه اسلامی، ضغث علاوه بر معنای لغوی، به عنوان یک مجازات جایگزین نیز شناخته می‌شود. این مفهوم در فقه امامیه و به تبع آن در قانون مجازات اسلامی ایران مورد توجه قرار گرفته است.
ضغث در فقه امامیه
در فقه، ضغث به عنوان مجازاتی جایگزین برای شلاق (جلد) مطرح است. اگر فرد به دلیل بیماری یا ضعف جسمانی قادر به تحمل شلاق نباشد، مجازات او به ضغث تبدیل می‌شود. ضغث در این معنا، به معنای زدن با دسته‌ای از ترکه‌ها یا علف‌های نرم است که شدت کمتری نسبت به شلاق دارد.
برخی فقهای متقدم، مانند علامه حلی، ضغث را به طور خاص در جرایم زنای غیرمحصنه ذکر کرده‌اند، اما فقهای متأخر، مانند آیت‌الله خویی، معتقدند که ضغث می‌تواند در همه جرایم حدی مستوجب شلاق و حتی در تعزیرات اعمال شود. دلیل این دیدگاه آن است که علت اصلی تبدیل شلاق به ضغث، بیماری یا ناتوانی فرد است؛ بنابراین، این قاعده در همه جرایم مشابه قابل تعمیم است.
امام علی (ع) نیز در خطبه 50 نهج‌البلاغه از ضغث برای توصیف اختلاط حق و باطل استفاده کرده و فرموده‌اند:
«وَ لكِن يُؤْخَذُ مِنْ هذا ضِغْثٌ، وَ مِنْ هذا ضِغْثٌ، فَيُمْزَجانِ»
یعنی «مشتی از حق و مشتی از باطل گرفته می‌شود و با هم آمیخته می‌گردد.» در اینجا، ضغث به معنای درهم‌آمیختگی است و نشان‌دهنده مفهوم لغوی آن در متون دینی است.
ضغث در قانون مجازات اسلامی
در قانون مجازات اسلامی ایران، ضغث به عنوان مجازاتی جایگزین برای شلاق پذیرفته شده است، اما شرایط و ماهیت آن به طور کامل روشن نیست. ماده‌ای صریح در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 به ضغث اشاره نکرده، اما بر اساس فقه امامیه، قضات می‌توانند در مواردی که فرد به دلیل بیماری یا ناتوانی جسمی قادر به تحمل شلاق نیست، از ضغث استفاده کنند. این مجازات معمولاً در جرایم حدی (مثل زنا یا شرب خمر) و تعزیرات (مثلاً توهین) اعمال می‌شود.
برای مثال، اگر فردی به دلیل بیماری قلبی یا کهولت سن نتواند شلاق را تحمل کند، قاضی می‌تواند به جای شلاق، مجازات ضغث را اجرا کند که شدت کمتری دارد و با دسته‌ای از ترکه‌های نرم انجام می‌شود.
شرایط اجرای شلاق به صورت ضغث
اجرای شلاق به صورت ضغث در فقه و قانون شرایط خاصی دارد که به شرح زیر است:
- بیماری یا ناتوانی جسمی فرد محکوم:
اصلی‌ترین شرط برای تبدیل شلاق به ضغث، ناتوانی جسمی فرد است. این ناتوانی می‌تواند به دلیل بیماری (مثل بیماری قلبی یا تنفسی)، کهولت سن، یا ضعف عمومی بدن باشد. قاضی باید با استناد به نظر پزشک قانونی این ناتوانی را تأیید کند. - نوع جرم:
ضغث معمولاً در جرایم حدی مستوجب شلاق (مثل زنای غیرمحصنه، شرب خمر، یا قذف) و جرایم تعزیری (مثل توهین یا فحاشی) اعمال می‌شود. برخی فقها معتقدند که ضغث در همه جرایم مستوجب شلاق قابل اجراست، مشروط بر اینکه علت ناتوانی وجود داشته باشد. - شدت و نحوه اجرا:
ضغث باید به گونه‌ای اجرا شود که شدت آن کمتر از شلاق باشد. معمولاً از دسته‌ای از ترکه‌ها یا علف‌های نرم استفاده می‌شود تا آسیب جدی به فرد وارد نشود. تعداد ضربات نیز باید با تعداد شلاق تعیین‌شده در حکم برابر باشد، اما شدت آن‌ها کمتر است. - تأیید قاضی:
تصمیم به اجرای ضغث به جای شلاق در اختیار قاضی است. قاضی باید با توجه به شرایط فرد و مستندات پزشکی، این جایگزینی را تأیید کند.
برای مثال، اگر فردی به جرم شرب خمر به 80 ضربه شلاق محکوم شود، اما پزشک قانونی تشخیص دهد که او به دلیل بیماری نمی‌تواند شلاق را تحمل کند، قاضی می‌تواند مجازات را به ضغث تبدیل کند و به جای شلاق، از ترکه‌های نرم برای اجرای همان تعداد ضربه استفاده کند.
جمع‌بندی
ضغث مفهومی چندوجهی در متون اسلامی است که هم در قرآن کریم و هم در فقه و قانون کاربرد دارد. در قرآن، ضغث به معنای دسته علف یا ترکه (در سوره ص) و آشفتگی و اختلاط (در سوره‌های یوسف و انبیاء) به کار رفته است. در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی، ضغث مجازاتی جایگزین برای شلاق است که در صورت ناتوانی جسمی فرد اعمال می‌شود. شرایط اجرای ضغث شامل بیماری یا ناتوانی فرد، تأیید قاضی، و رعایت شدت کمتر نسبت به شلاق است. این مجازات نشان‌دهنده رأفت اسلامی در اجرای احکام است و در عین حال، اجرای عدالت را تضمین می‌کند.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ