رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان یکی از مباحث مهم در آیین دادرسی کیفری است که به دلیل حساسیت‌های روحی، روانی و اجتماعی این قشر از جامعه، قواعد و مقررات خاصی بر آن حاکم شده است. قانونگذار در ایران با در نظر گرفتن مصلحت طفل و نوجوان، ضمن ایجاد دادگاه‌های ویژه، شرایط رسیدگی، تشکیل پرونده شخصیت، ممنوعیت انتشار جریان دادرسی و پیش‌بینی حضور وکیل اجباری در برخی جرایم، روند رسیدگی را متفاوت از بزرگسالان مقرر کرده است.
فهرست محتوا
صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان
تمامی جرایم ارتکابی توسط اطفال (زیر ۱۵ سال) و نوجوانان (۱۵ تا کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی) در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان است. این دادگاه با حضور یک قاضی و یک مشاور تشکیل می‌شود و نظر مشاور صرفاً جنبه مشورتی دارد. در هر حوزه قضایی شهرستان، به تناسب نیاز، شعبه‌ای از دادگاه اطفال و نوجوانان تأسیس می‌گردد.
با این حال، استثنائاتی وجود دارد. اگر نوجوان مرتکب جرایمی شود که در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب با سیستم تعدد قضات است (مانند جرایم سنگین یا خاص)، پرونده در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی نمی‌شود بلکه در شعبه‌ای از دادگاه کیفری یک ویژه نوجوانان بررسی خواهد شد. اما در مورد اطفال (زیر ۱۵ سال)، همه جرایم بدون استثنا در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان باقی می‌ماند.
رسیدگی به جرایم مشترک با بزرگسالان
در مواردی که طفل یا نوجوان همراه با بزرگسالان مرتکب جرم شود یا جرمی باشد که تحقق آن مستلزم فعل چند نفر است، اصل بر این است که رسیدگی به اتهام اطفال و نوجوانان در دادگاه اطفال و نوجوانان انجام شود. در این حالت، بزرگسالان نیز ممکن است به تبع پرونده به همان دادگاه احضار شوند، هرچند مقررات دادرسی بزرگسالان در مورد آنان اجرا خواهد شد.
تحقیقات مقدماتی
یکی از تفاوت‌های مهم در رسیدگی به جرایم اطفال، مرحله تحقیقات مقدماتی است:
- در مورد افراد زیر ۱۵ سال، تحقیقات مقدماتی مستقیماً در دادگاه اطفال انجام می‌شود و این دادگاه وظایف دادسرا و ضابطان دادگستری را نیز بر عهده دارد.
- در مورد نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال، تحقیقات مقدماتی در دادسرای ویژه نوجوانان انجام شده و سپس پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه اطفال ارسال می‌شود.
در جرایم مشهود، ضابطان دادگستری موظفند آلات و ادوات و دلایل جرم را حفظ کنند ولی حق بازجویی از طفل یا نوجوان را ندارند و باید او را فوراً به دادسرا یا دادگاه اطفال تحویل دهند.
ویژگی‌های رسیدگی در دادگاه اطفال و نوجوانان
- ابلاغ وقت رسیدگی به والدین، سرپرست قانونی یا وکیل طفل یا نوجوان و همچنین دادستان و شاکی الزامی است.
- در صورت رسیدن متهم به سن هجده سال در زمان رسیدگی، دادرسی همچنان در دادگاه اطفال ادامه یافته ولی ابلاغ‌ها به خود او یا وکیلش انجام می‌شود.
- در جرایم سبک‌تر (تعزیری درجه ۶ تا ۸ یا غیر از حبس)، در صورت حضور متهم، ولی یا وکیل او، دادگاه می‌تواند بدون تعیین وقت رسمی به پرونده رسیدگی کند.
- در جرایم سنگین (در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا جرایم مستلزم دیه بیش از خمس دیه کامل)، حضور وکیل الزامی است و در صورت عدم معرفی، برای متهم وکیل تسخیری تعیین خواهد شد.
- نوجوانان در جرایم تعزیری درجه ۷ و ۸ می‌توانند شخصاً از خود دفاع کنند.
تشکیل پرونده شخصیت
یکی از ویژگی‌های مهم دادرسی اطفال، امکان تشکیل پرونده شخصیت است. در این پرونده وضعیت روحی، روانی، خانوادگی، محیط معاشرت و شرایط اجتماعی طفل یا نوجوان بررسی می‌شود. دادگاه می‌تواند از کارشناسان و متخصصان برای تکمیل این پرونده استفاده کند.
مصلحت طفل و محرمانگی دادرسی
به موجب قانون، دادرسی باید به گونه‌ای باشد که منافع طفل یا نوجوان حفظ شود. بر همین اساس:
- انتشار جریان دادگاه در رسانه‌ها، افشای هویت و مشخصات طفل یا نوجوان و تهیه عکس یا فیلمبرداری ممنوع است.
- در صورت اقتضای مصلحت، تمام یا بخشی از دادرسی می‌تواند در غیاب طفل انجام شود و رأی صادره در هر حال حضوری محسوب می‌شود.
تجدیدنظرخواهی و فرجام‌خواهی
تمامی آرای دادگاه اطفال و نوجوانان قابل تجدیدنظر است. مرجع تجدیدنظر، شعبه‌ای از دادگاه تجدیدنظر استان است که توسط رئیس قوه قضاییه تعیین می‌شود. در خصوص آرای صادره از دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم نوجوانان، مرجع فرجام‌خواهی دیوان عالی کشور خواهد بود.
درخواست تجدیدنظر را می‌توان از سوی نوجوان، ولی یا سرپرست قانونی، وکیل آنان، مدعی خصوصی یا دادستان مطرح کرد.
قرارهای تأمین
- گرفتن کفیل یا وثیقه تنها در مورد نوجوانان بالای ۱۵ سال امکان‌پذیر است.
- در صورت عدم توانایی در معرفی کفیل یا تودیع وثیقه و نیز در جرایم خاص (مواد ۲۳۷ و ۲۳۸ ق.آ.د.ک)، دادگاه می‌تواند قرار نگهداری موقت در کانون اصلاح و تربیت صادر کند.
جمع‌بندی
آیین دادرسی اطفال و نوجوانان در ایران با هدف توجه به مصلحت متهمان زیر ۱۸ سال، با ویژگی‌هایی چون وجود دادگاه‌های تخصصی، نقش پررنگ والدین و مشاوران، تشکیل پرونده شخصیت و ممنوعیت افشای اطلاعات هویتی، از نظام دادرسی بزرگسالان متمایز شده است. این رویکرد ضمن تأمین عدالت کیفری، بر جنبه‌های اصلاحی و تربیتی نیز تأکید ویژه دارد.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ