در نظام حقوقی ایران، عقود بسته به ماهیت خود، دارای آثاری هستند که گاه به‌صورت طبیعی و گاه به‌دلیل اطلاق قرارداد، به آن‌ها الصاق می‌شود. اما گاهی طرفین، شرطی در قرارداد درج می‌کنند که یا ذات و ماهیت عقد را نقض می‌کند یا خلاف آن چیزی است که عقد به‌طور ضمنی بر آن استوار بوده است. شناخت شرط خلاف ذات عقد و شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد، برای تنظیم دقیق قراردادها و جلوگیری از بطلان یا اختلافات حقوقی اهمیت بالایی دارد.
فهرست محتوا
مقتضای اطلاق عقد چیست؟
مقتضای اطلاق عقد، به معنی آثار ضمنی و تبعی عقد است که اگر طرفین به‌طور صریح آن‌ها را محدود یا حذف نکنند، عقد به‌صورت خودکار آن آثار را به همراه خواهد داشت.
📌 به عبارت ساده‌تر:
اگر عقد بدون شرط یا قید خاصی واقع شود، قانون فرض می‌گیرد که طرفین آن آثار فرعی را قبول داشته‌اند.
مثلاً: اگر شخصی خانه‌ای را بفروشد و در عقد ذکر نشود که چه زمانی تحویل داده شود، اطلاق عقد اقتضا می‌کند که بلافاصله پس از معامله، خانه تحویل داده شود.
آیا می‌توان خلاف مقتضای اطلاق عقد شرط کرد؟
بله ✅
چون مقتضای اطلاق، امری فرعی و قابل تغییر است، طرفین می‌توانند با توافق خود، آن را تغییر دهند یا شرطی خلاف آن بگذارند.
📌 مثال:
در عقد بیع، به‌طور معمول پرداخت ثمن باید فوری باشد. اما اگر خریدار و فروشنده توافق کنند که ثمن، دو ماه دیگر پرداخت شود، این شرط خلاف اطلاق عقد است اما صحیح و نافذ است.
شرط خلاف ذات عقد چیست؟
شرط خلاف ذات عقد، شرطی است که برخلاف عنصر اصلی و جوهری آن عقد باشد. این نوع شرط، به‌گونه‌ای است که اگر پذیرفته شود، دیگر عقد اصلاً به‌وجود نمی‌آید یا از اساس ماهیت خود را از دست می‌دهد.
📛 این نوع شرط باعث بطلان کل عقد می‌شود.
📌 مثال ۱:
در عقد نکاح، تمکین و رابطه زناشویی، از ذات عقد است. اگر شرط شود که مرد هیچ‌گاه حق نزدیکی با زن را ندارد، این شرط خلاف ذات عقد نکاح است و عقد را باطل می‌کند.
📌 مثال ۲:
در عقد بیع، انتقال مالکیت جوهر عقد است. اگر شرط شود فروشنده مال را بفروشد اما مالکیت به خریدار منتقل نشود، شرط، خلاف ذات عقد است.
آیا می‌توان شرطی خلاف ذات عقد گذاشت؟
خیر ❌
هر شرطی که برخلاف ذات و ماهیت اساسی عقد باشد، از نظر قانون باطل است و نه‌تنها آن شرط بی‌اثر خواهد بود، بلکه کل عقد را نیز باطل می‌کند. چون دیگر عقد از نظر حقوقی محقق نشده است.
چگونه بفهمیم کدام شرط خلاف ذات عقد است و کدام خلاف مقتضای اطلاق؟
برای تشخیص این دو نوع شرط، باید به ماهیت عقد و اثر اصلی آن دقت کنیم:
| پرسش | پاسخ |
|---|---|
| آیا شرط مذکور، جوهر و اثر اصلی عقد را از بین می‌برد؟ | اگر بله ➜ خلاف ذات عقد است ❌ |
| آیا شرط صرفاً یکی از آثار فرعی و تبعی عقد را محدود می‌کند؟ | اگر بله ➜ خلاف مقتضای اطلاق است ✅ |
📌 توجه: این تشخیص گاه نیازمند بررسی فقهی و دکترین حقوقی است و ممکن است در موارد خاص توسط دادگاه تعیین شود.
جدول تفاوت شرط خلاف ذات عقد و شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد
| عنوان شرط | تعریف | مثال | وضعیت حقوقی | اثر بر عقد |
|---|---|---|---|---|
| شرط خلاف ذات عقد | شرطی که جوهر و ماهیت اصلی عقد را نقض می‌کند | شرط عدم تمکین در نکاح | باطل است و عقد را نیز باطل می‌کند | عقد از اساس بی‌اعتبار می‌شود |
| شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد | شرطی که یکی از آثار فرعی عقد را نقض یا تغییر دهد | پرداخت ثمن ۳ ماه بعد در بیع | صحیح است | عقد پابرجاست، شرط نافذ است |
نتیجه‌گیری
شناخت تفاوت میان شرط خلاف ذات عقد و شرط خلاف مقتضای اطلاق عقد در حقوق مدنی ایران، یکی از ضروری‌ترین موارد برای تنظیم قراردادهای حرفه‌ای است. بسیاری از بطلان‌های قراردادی در دادگاه‌ها، ناشی از عدم آگاهی از همین نکات است.
📞 اگر درباره درج شروط در قرارداد یا دفاع در برابر ادعای بطلان شرطی در قرارداد با مشکل مواجه شده‌اید، بهتر است از مشاوره یک وکیل متخصص استفاده کنید تا از بروز خسارات جلوگیری شود.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ