ربا چیست؟ هر آنچه باید درباره ربا و قوانین آن بدانید

تعریف ربا و نزول به زبان ساده

ربا در لغت به معنای افزایش و زیادی است، اما در اصطلاح شرعی و حقوقی، به سود غیرمشروعی گفته می‌شود
که در معامله یا قرض به شرط اضافه دریافت می‌شود. نزول هم معادل عامه‌ پسند رباست و به سودی اشاره دارد که از قرض دادن پول یا کالا گرفته می‌شود.

معنی ربا در قرآن

در قرآن کریم، ربا به شدت نهی شده است. در آیه ۲۷۵ سوره بقره آمده: «الذین یأکلون الربا لا یقومون
إلا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس» (کسانی که ربا می‌خورند، برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که شیطان او را دیوانه کرده است). قرآن ربا را حرام و عامل فساد اقتصادی و اجتماعی می‌داند و در آیه ۲۷۹ سوره بقره، مؤمنان را از رباخواری برحذر داشته و به بخشش سودهای ربوی تشویق می‌کند.

 

 

تفاوت سود و ربا چیست؟

سود، درآمد مشروعی است که از فعالیت اقتصادی یا سرمایه‌گذاری به دست می‌آید (مثلاً سود بانکی در
قالب عقود شرعی). اما ربا، سود غیرمشروع و حرامی است که به شرط اضافه در قرض یا معامله گرفته می‌شود، بدون اینکه فعالیت اقتصادی واقعی رخ دهد. تفاوت اصلی در مشروعیت و نحوه کسب آن‌هاست.

انواع ربا

ربا به سه دسته تقسیم می‌شود:

ربای قرضی چیست؟

ربای قرضی به سودی گفته می‌شود که در ازای قرض دادن پول یا کالا، به شرط اضافه دریافت می‌شود. این
نوع ربا در قراردادهای قرض رایج است و طبق ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی جرم محسوب می‌شود.

ربای جاهلی چیست؟

ربای جاهلی، روشی بود که در دوران پیش از اسلام رایج بود و در آن، اگر بدهکار در سررسید بدهی را
پرداخت نمی‌کرد، طلبکار سود بیشتری می‌گرفت یا با افزایش مبلغ بدهی، مهلت را تمدید می‌کرد.

ربای معاملی چیست؟

ربای معاملی در معاملات کالاهای هم‌جنس و هم‌وزن (مثل برنج یا طلا) رخ می‌دهد. اگر در معامله، یکی
از طرفین اضافه‌ای دریافت کند (مثلاً ۱۰ کیلو برنج بدهد و ۱۱ کیلو بگیرد)، ربای معاملی است.

چه کسانی شامل رباخواری نمی‌شوند؟

طبق تبصره ۳ ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی:

• معاملات ربوی بین پدر و فرزند یا زن و شوهر مشمول جرم ربا نمی‌شود.
• اگر مسلمان از کافر ربا دریافت کند، مشمول این ماده نمی‌شود.
• همچنین، طبق تبصره ۲، اگر ربادهنده مضطر باشد (مجبور به پرداخت سود اضافی شده باشد)، از مجازات
  معاف است.

تفاوت ربای قرضی و معاملی

ماهیت: ربای قرضی در قرارداد قرض رخ می‌دهد، اما ربای معاملی در معامله کالاهای هم‌جنس.

مثال: ربای قرضی مثل گرفتن سود از وام است، اما ربای معاملی مثل معاوضه ۱۰ کیلو گندم با ۱۲ کیلو
گندم.

قلمرو: ربای قرضی معمولاً در وام‌ها و ربای معاملی در معاملات نقدی یا نسیه دیده می‌شود.

مجازات ربا دهنده و گیرنده

طبق ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی:

• ربادهنده، رباگیرنده و واسطه، علاوه بر رد اضافه به صاحب مال، به ۶ ماه تا ۳ سال حبس، تا ۷۴
  ضربه شلاق و جزای نقدی معادل مال ربوی محکوم می‌شوند.
• بر اساس اصل ۴۹ قانون اساسی، دولت موظف است ثروت ناشی از ربا را به صاحب حق یا بیت‌المال برگرداند.
• تبصره ۱ ماده ۵۹۵: اگر صاحب مال مشخص نباشد، مال ربوی به ولی فقیه تحویل داده می‌شود.

 

 

رضایت شاکی در جرم ربا

طبق ماده ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی، جرم ربا غیرقابل گذشت است، زیرا در فهرست جرایم قابل گذشت ذکر
نشده است. با این حال، رضایت شاکی می‌تواند باعث تخفیف مجازات شود. جرم ربا به عنوان جرم تعزیری درجه ۵ شناخته می‌شود و رضایت شاکی ممکن است در کاهش مجازات (مثلاً کاهش حبس یا شلاق) تأثیر داشته باشد، اما جرم را متوقف نمی‌کند.

مدارک لازم برای اثبات ربا

• سند یا قرارداد کتبی که شرط اضافه را نشان دهد.
• شهادت شهود معتبر.
• اقرار متهم.
• رسیدهای پرداخت یا اسناد بانکی که اضافه‌پرداخت را اثبات کند.
• اثبات ربا نیازمند رسیدگی قضایی و ثبوت شرعی است (اصل ۴۹ قانون اساسی).

رأی وحدت رویه در خصوص ربا

طبق رأی وحدت رویه شماره ۶۸۲ (مورخ ۱۳۸۴/۱۰/۶):

• رسیدگی به دعاوی مربوط به ثروت ناشی از ربا (بر اساس اصل ۴۹ قانون اساسی) در صلاحیت دادگاه انقلاب است.
• اما رسیدگی به جرم رباخواری (طبق ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی) در صلاحیت محاکم عمومی است.
  این رأی، صلاحیت دادگاه‌ها را در رسیدگی به ربا تفکیک کرده است.

مرور زمان در جرم ربا

جرم ربا، تعزیری درجه ۵ است. طبق ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی، مرور زمان تعقیب این جرم ۷ سال است.
اگر از تاریخ وقوع جرم یا آخرین اقدام تعقیبی تا ۷ سال، حکمی صادر نشود، تعقیب متوقف می‌شود.

آیا شکایت به عنوان ربا عملیات اجرایی را متوقف می‌کند؟

خیر، صرف شکایت به عنوان ربا، عملیات اجرایی (مثل توقیف اموال یا اجرا توسط بانک) را متوقف نمی‌کند،
مگر اینکه دادگاه قرار توقف عملیات اجرایی صادر کند. این امر نیازمند اثبات اولیه ربوی بودن معامله و صدور دستور قضایی است.

نمونه دادخواست ابطال معامله ربوی

خواهان: [نام و نام خانوادگی، آدرس]

خوانده: [نام و نام خانوادگی، آدرس]

موضوع: ابطال معامله ربوی و استرداد مال

دلایل:
۱. وجود قرارداد ربوی (پیوست سند).
۲. پرداخت اضافه بر مبلغ اصلی (پیوست رسید).
۳. ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی و اصل ۴۹ قانون اساسی.

خواسته: ابطال معامله، رد اضافه به صاحب مال، و جبران خسارت.

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی
با سلام
اینجانب … به استحضار می‌رسانم که با خوانده محترم قراردادی منعقد شده است که به استناد ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی، مصداق معامله ربوی بوده است. لذا تقاضای ابطال قرارداد و اعاده وجوه دریافت‌شده بر اساس اصول حقوقی و شرعی دارم.
با احترام – امضا

جمع‌بندی

ربا، سود غیرمشروع و حرامی است که در قرآن و قوانین ایران ممنوع شده استانواع آن شامل ربای قرضی، جاهلی و معاملی است مجازات آن طبق قانون شامل حبس، شلاق و جزای نقدی استجرم ربا غیرقابل گذشت است، اما رضایت شاکی می‌تواند باعث تخفیف شود. شناخت قوانین ربا برای پیشگیری از مشکلات حقوقی و شرعی ضروری است