دفاع مشروع یکی از عوامل موجهه جرم است که به موجب آن، فردی که برای دفع یک خطر غیرقانونی و فوری دست به اقدام می‌زند، مسئولیتی کیفری نخواهد داشت. به عبارت دیگر، اگر شخصی برای دفاع از جان، عرض، آزادی تن خود و مال یا ناموس خود یا دیگری دست به اقدامی بزند که در شرایط عادی جرم محسوب می‌شود، اما این اقدام برای دفع یک خطر فوری و ناگزیر باشد، مسئولیت کیفری از وی برداشته می‌شود.
فهرست محتوا
مستند قانونی دفاع مشروع:
ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ بیان می‌کند که:
“هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی و قریب‌الوقوع، اقدام به رفتاری کند که در شرایط عادی جرم محسوب می‌شود، در صورت احراز شرایط زیر، مجازات نخواهد شد:
- رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.
- دفاع مستند به قرائن معقول باشد.
- خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.
- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد.
انواع دفاع مشروع
دفاع مشروع در سه دسته کلی قرار می‌گیرد:
- دفاع از نفس (جان):
- مثال: اگر فردی در خیابان مورد حمله با چاقو قرار گیرد و برای حفظ جان خود از هر وسیله‌ای برای دفاع استفاده کند، مشمول دفاع مشروع است.
- دفاع از مال:
- مثال: اگر سارقی قصد ورود غیرقانونی به منزل کسی را داشته باشد و صاحب‌خانه برای جلوگیری از سرقت، با رعایت تناسب، اقدام به دفاع کند، دفاع مشروع محسوب می‌شود.
- دفاع از ناموس و عرض:
- مثال: اگر فردی به قصد تجاوز به حریم خصوصی یا حیثیت شخصی دیگری حمله کند و شخص مورد حمله با استفاده از وسایل مناسب اقدام به دفع حمله کند، مشمول دفاع مشروع خواهد بود.
شرایط دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی
طبق ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، دفاع مشروع تنها در صورت احراز شرایط زیر قابل پذیرش است:
✅ ۱. وجود تجاوز یا خطر قریب‌الوقوع
- اگر خطر قطعی، فوری و حتمی باشد، دفاع مجاز است.
- مثال: اگر شخصی در خیابان فقط با لحن تهدیدآمیز صحبت کند اما اقدامی انجام ندهد، دفاع مشروع محسوب نمی‌شود. اما اگر چاقو بکشد و قصد حمله داشته باشد، دفاع قابل قبول خواهد بود.
✅ ۲. عدم امکان توسل به مراجع قانونی
- اگر راه دیگری برای جلوگیری از حمله وجود نداشته باشد، فرد مجاز به دفاع خواهد بود.
- مثال: در صورت امکان فرار یا درخواست کمک از مأموران، بهتر است ابتدا از این روش‌ها استفاده شود، مگر اینکه فرصت انجام این کارها وجود نداشته باشد.
✅ ۳. متناسب بودن دفاع با حمله
- شدت دفاع نباید بیش از حد نیاز باشد.
- مثال: اگر کسی با دست خالی حمله کند و طرف مقابل با اسلحه گرم او را بکشد، این دفاع مشروع نخواهد بود.
✅ ۴. غیرقانونی بودن تجاوز
- حمله‌کننده باید به صورت غیرقانونی و بدون مجوز، اقدام به تجاوز کرده باشد.
- مثال: اگر مأمور پلیس در حال انجام وظیفه قانونی باشد و شخصی در برابر او مقاومت کند، دفاع مشروع محسوب نمی‌شود.
حکم دفاع از خود با چاقو در قانون ایران
یکی از شرایط اساسی دفاع مشروع متناسب بودن دفاع و حمله است. مثلا اگر شخصی با دست خالی (هر چند تعدادشان زیاد باشد) به شما حمله کند و شما برای دفاع از خودتان با چاقو به شخص حمله کننده آسیبی وارد کنید این دفاع مشروع نیست زیرا دفاع با حمله متناسب نبوده.
در مواقعی میتوان دفاع با چاقو را دفاع مشروع به حساب آورد که شخص حمله کننده نیز با چاقو یا سلاحی خطرناک تر از چاقو به شما حمله کند و شما هم با وجود شرایط قانونی دیگر در مقام دفاع مشروع از چاقو استفاده کنید. که باز در اینجا بین آسیب زدن یا کشتن شخص حمله کننده نکات بسیاری مطرح است که ممکن است دفاع مشروع حساب شود یا نشود.
جمع‌بندی
✅ دفاع مشروع زمانی پذیرفته می‌شود که خطر قطعی، فوری و غیرقانونی باشد و امکان راه حل جایگزین وجود نداشته باشد.
✅ دفاع باید متناسب با حمله باشد، یعنی شدت دفاع نباید بیشتر از شدت حمله باشد.
✅ اگر فردی با رعایت شرایط قانونی از خود دفاع کند، مسئولیتی کیفری نخواهد داشت، اما در صورت عدم رعایت تناسب، امکان مجازات وجود دارد.
✅ استفاده از چاقو در دفاع مشروع تنها زمانی مجاز است که خطر فوری و راهی جز استفاده از آن برای نجات جان وجود نداشته باشد.