در این مقاله به بررسی تفاوت ضرورت و اضطرار در قانون مجازات اسلامی می‌پردازیم. این دو مفهوم از جمله عوامل رفع مسئولیت کیفری هستند، اما تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند که در ادامه همراه با مستندات قانونی بررسی خواهند شد.
فهرست محتوا
۱. ضرورت چیست؟
ضرورت به شرایطی گفته می‌شود که در آن یک فرد برای جلوگیری از یک خطر قریب‌الوقوع و شدید که از بیرون بر او تحمیل شده است، ناچار به ارتکاب جرم می‌شود. در این حالت، انجام عمل مجرمانه به دلیل حفظ جان، مال، عرض یا ناموس ضروری تلقی شده و فرد تحت شرایط خاصی مجازات نمی‌شود.
🔹 مستند قانونی:
بر اساس ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی:
“هر کس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قریب‌الوقوع از قبیل آتش‌سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به‌منظور حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که در شرایط عادی جرم محسوب می‌شود، قابل مجازات نیست، مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکرده و عمل ارتکابی نیز متناسب با خطر موجود باشد.”
✅ ویژگی‌های حالت ضرورت:
۱. قریب‌الوقوع بودن خطر: خطر باید واقعی و فوری باشد، نه فرضی.
2. عدم ایجاد عمدی خطر: مرتکب خود نباید عامل ایجاد خطر باشد.
3. ضرورت ارتکاب جرم برای حفظ جان یا مال: هیچ راهی جز ارتکاب جرم برای دفع خطر وجود نداشته باشد.
4. تناسب بین عمل ارتکابی و خطر: جرم انجام‌شده باید به‌اندازه خطر موجود باشد، نه بیشتر.
📌 مثال:
- شکستن شیشه مغازه برای نجات یک کودک در حال خفگی داخل خودرو.
- ورود بدون اجازه به یک منزل مسکونی برای پناه گرفتن از زلزله.
۲. اضطرار چیست؟
اضطرار حالتی است که فرد به دلیل فشار درونی و شرایطی که بر او تحمیل شده است، اقدام به ارتکاب جرم می‌کند. این حالت بیشتر به علت فشار روحی، روانی، فقر یا تهدیدهای غیرمستقیم به وجود می‌آید و فرد را به سمت ارتکاب جرم سوق می‌دهد.
اضطرار در قانون تعریف نشده اما در برخی مواد میتوان عناوین را مستند به اضطرار دانست مانند موارد ۶۲۳ و ۵۹۱ کتاب پنچم
✅ ویژگی‌های حالت اضطرار:
- وجود یک اجبار غیرقابل‌تحمل که فرد را وادار به ارتکاب جرم می‌کند.
- اضطرار به دلایل درونی یا بیرونی ایجاد می‌شود (مانند فقر شدید، گرسنگی یا فشار روانی).
- مرتکب از لحاظ روانی قدرت تصمیم‌گیری عادی را ندارد.
📌 مثال ها به همراه مستندات قانونی:
- سقط جنین برای نجات جان مادر ماده ۶۲۳ کتاب پنجم
۳. تفاوت‌های اصلی ضرورت و اضطرار
| تفاوت‌ها | ضرورت | اضطرار |
|---|---|---|
| منشأ خطر | خارجی (عوامل محیطی، طبیعی، اجتماعی) | درونی (فشار روانی، فقر، گرسنگی) |
| ماهیت خطر | خطر شدید و قریب‌الوقوع | فشار غیرمستقیم و تحمل‌ناپذیر |
| مجازات کیفری | در صورت رعایت شرایط، مجازات ندارد | اصولاً مجازات دارد، اما در مواردی باعث تخفیف یا رافع مجازات می‌شود |
| مسئولیت مدنی | مرتکب مسئولیت مدنی دارد (مثلاً باید خسارت را جبران کند) | بسته به شرایط ممکن است مسئولیت مدنی نیز داشته باشد |
| مثال | ورود غیرقانونی به خانه دیگران برای فرار از سیل | سرقت غذا به دلیل گرسنگی شدید |
۴. مسئولیت کیفری و مدنی در اضطرار و ضرورت
🔸 مسئولیت کیفری:
- در حالت ضرورت، اگر شرایط به‌درستی احراز شود، مرتکب از مجازات معاف می‌شود. اما اضطرار در برخی موارد موجب تخفیف و برخی موارد رافع مجازات می‌شود.
🔸 مسئولیت مدنی:
- در ضرورت، و اضطرار فرد باید خسارت واردشده را جبران کند.
۵. نتیجه‌گیری
ضرورت و اضطرار هر دو از عوامل رفع مسئولیت کیفری در قانون مجازات اسلامی هستند، اما منشأ آنها متفاوت است. ضرورت از یک خطر بیرونی و شدید نشأت می‌گیرد که فرد را ناگزیر به ارتکاب جرم می‌کند، در حالی که اضطرار ناشی از فشارهای درونی و شرایط خاص فردی است. در هر دو حالت، فرد در شرایط خاصی از مجازات معاف می‌شود، اما در مواردی مسئولیت مدنی همچنان پابرجا خواهد بود.
✅ مثال ساده برای درک بهتر:
- ضرورت: کسی که برای نجات جان خود مجبور به عبور از ملک خصوصی دیگری می‌شود.
- اضطرار: فردی که به دلیل فقر مجبور به انجام کاری غیرقانونی می‌شود، اما راه‌حل‌های دیگری نیز دارد.
💡 درک تفاوت این دو مفهوم می‌تواند در دعاوی کیفری و تصمیمات قضایی بسیار مؤثر باشد.
🔍 اگر درباره این موضوع سؤالی دارید، در قسمت نظرات مطرح کنید!