دلالی از جمله مهم‌ترین نقش‌ها در معاملات تجاری است؛ اما سوال مهم اینجاست: حقوق دلال چیست؟ و در چه مواردی حق دریافت اجرت یا مخارج را دارد؟ در قانون تجارت ایران به طور دقیق در مواد ۳۴۸ تا ۳۵۵، به حقوق و محدودیت‌های دلال پرداخته شده است. در این مقاله به بررسی کامل این مواد قانونی، شرایط استحقاق اجرت، موارد سقوط حق دلالی و… خواهیم پرداخت.
فهرست محتوا
حقوق دلال شامل چه مواردی می‌شود؟
حقوق دلال به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- مطالبه حق‌الزحمه یا اجرت دلالی (حق دلالی)
- اخذ مخارج انجام‌شده برای معامله
در ادامه این دو حق اصلی را با استناد به مواد قانونی و مثال‌های کاربردی توضیح می‌دهیم.
۱. استحقاق دریافت حق دلالی
بر اساس ماده ۳۴۸ قانون تجارت:
“دلال نمی‌تواند حق دلالی را مطالبه کند مگر در صورتی که معامله به راهنمایی یا وساطت او تمام شده باشد.”
فقط زمانی که معامله با واسطه‌گری دلال به نتیجه برسد، او مستحق دریافت اجرت خواهد بود. یعنی به صرف انعقاد قرارداد دلال مستحق گرفتن دستمزد است و اجرا قرارداد تاثیری بر حقوق دلال ندارد.
✅ چه زمانی دلال مستحق اجرت است؟
مطابق رویه قانونی و فقهی، دلال به محض انعقاد معامله، حتی اگر تشریفات بعدی مانند تنظیم سند رسمی باقی مانده باشد، مستحق دریافت حق دلالی است.
📌 مثال:
فرض کنید دلال واسطه فروش یک ملک شده است و خریدار و فروشنده قولنامه رسمی امضا کرده‌اند. حتی اگر انتقال سند رسمی بعداً انجام شود، دلال از لحظه امضای قولنامه حق دریافت اجرت دارد.
۲. تفاوت عقود تشریفاتی، معلق و مشروط در استحقاق دلال
✅ عقود تشریفاتی:
در این نوع قراردادها مثل فروش ملک، اگر معامله با امضای قولنامه صورت گیرد، دلال مستحق اجرت است؛ حتی اگر انتقال سند رسمی در دفترخانه انجام نشده باشد.
✅ عقود معلق:
مطابق ماده ۳۵۰ قانون تجارت:
“هرگاه معامله مشروط به شرط تعلیقی باشد دلال پس از حصول شرط مستحق اجرت خواهد بود.”
یعنی اگر معامله‌ای معلق بر رویدادی باشد (مثلاً پرداخت وام)، دلال فقط پس از تحقق آن شرط حق دریافت دستمزد دارد.
🧾 مثال:
اگر معامله خرید زمین منوط به دریافت وام از بانک باشد، دلال تنها بعد از پرداخت وام و تحقق شرط معلق مستحق اجرت می‌شود.
✅ عقود مشروط:
در این نوع عقود، معامله با قید شرط انجام شده ولی منعقد محسوب می‌شود. دلال بلافاصله پس از انعقاد، مستحق دریافت اجرت است.
🧾 مثال:
فروش آپارتمان با شرط پرداخت ۳۰٪ مبلغ طی ۵ روز آینده، جزو عقود مشروط است. در این حالت، دلال از همان لحظه عقد مستحق دریافت حق‌الزحمه است.
۳. اخذ مخارج توسط دلال
مطابق ماده ۳۵۱ قانون تجارت، دلال نمی‌تواند مخارج انجام معامله را مطالبه کند، مگر در دو حالت:
- شرط شده باشد که مخارج پرداخت شود.
- عرف تجاری محل پرداخت مخارج توسط آمر را ایجاب کند.
🧾 مثال:
اگر دلال هزینه آگهی، حمل‌ونقل کالا یا کارشناسی ملک را پرداخت کرده باشد، فقط در صورتی می‌تواند آن را مطالبه کند که قبلاً توافقی شده باشد یا عرف بازار آن را بپذیرد.
۴. شرایط از بین رفتن حق اجرت پس از انجام معامله
مطابق ماده ۳۵۲ قانون تجارت:
“در صورتی که معامله به رضایت طرفین یا به واسطه یکی از خیارات قانونی فسخ بشود، حق مطالبه دلالی از دلال سلب نمی‌شود مگر اینکه فسخ معامله مستند به دلال باشد.”
یعنی اگر معامله انجام شود ولی بعداً فسخ یا اقاله شود، حق دلال از بین نمی‌رود.
اما اگر فسخ به دلیل خطا یا تقصیر دلال باشد، او باید حتی اجرت دریافت‌شده را نیز مسترد کند.
۵. میزان اجرت دلال
بر اساس ماده ۳۵۴ قانون تجارت:
“حق‌الزحمه دلال به عهده طرفی است که او را مأمور انجام معامله نموده، مگر اینکه قرارداد خلاف این ترتیب را مقرر بدارد.”
یعنی کسی که دلال را به کار گرفته، موظف به پرداخت اجرت است مگر اینکه در قرارداد طور دیگری توافق شده باشد.
✅ نکته مهم:
برخلاف حق‌العمل‌کاری که تابع تعرفه است، دلالی تابع عرف بازار است و قراردادهای خصوصی معتبر هستند، به شرطی که از تعرفه‌ها تجاوز نکند.
۶. موارد سقوط حق دلالی
طبق ماده ۳۴۹ قانون تجارت، در موارد زیر، دلال مستحق اجرت و مخارج نخواهد بود:
- اگر بر خلاف وظیفه به نفع طرف دیگر عمل کند.
- اگر از طرف مقابل وجهی دریافت کند برخلاف عرف.
- اگر از طرف مقابل وعده وجهی قبول کند برخلاف عرف.
در این حالت‌ها حتی ممکن است دلال مشمول مجازات خیانت در امانت نیز بشود.
جمع‌بندی نهایی
حقوق دلال در قانون تجارت با جزئیات مشخص شده است.
او تنها در صورت وساطت موفق و انجام معامله، حق دریافت اجرت دارد و نمی‌تواند مخارج را مطالبه کند مگر با شرط قبلی یا عرف بازار.
همچنین، معامله معلق و مشروط شرایط متفاوتی در استحقاق اجرت ایجاد می‌کند و فسخ معامله باعث از بین رفتن اجرت نمی‌شود مگر اینکه دلال در ایجاد ضرر دخالت داشته باشد.
✅ توصیه حقوقی:
برای حفظ حقوق خود به عنوان دلال یا طرف معامله، حتماً قرارداد مکتوب دلالی با تعیین میزان اجرت و شرایط پرداخت تنظیم کنید.