در زندگی اجتماعی گاهی اوقات پیش می‌آید که افراد بر اثر عصبانیت، اختلاف یا دشمنی، وارد درگیری‌های دسته‌جمعی می‌شوند. این درگیری‌ها که در اصطلاح حقوقی «منازعه» نامیده می‌شود، نه‌تنها آرامش جامعه را بر هم می‌زند، بلکه ممکن است منجر به صدمات جدی جسمی، نقص عضو یا حتی مرگ افراد شود. به همین دلیل قانونگذار برای پیشگیری از چنین رفتارهایی و کاهش خشونت در جامعه، جرم منازعه را در ماده ۶۱۵ قانون مجازات اسلامی مورد توجه قرار داده و برای آن مجازات تعیین کرده است.
فهرست محتوا
تعریف منازعه
منازعه در لغت به معنای دشمنی و مخاصمه کردن است و در عرف بیشتر به معنای «زد و خورد چند نفر با یکدیگر» شناخته می‌شود. در اصطلاح حقوق کیفری نیز، منازعه به وضعیتی گفته می‌شود که چند نفر با همدیگر وارد درگیری فیزیکی شوند. نکته مهم این است که در منازعه همه طرفین فعالانه در نزاع شرکت دارند و تنها حضور در محل درگیری کافی نیست.
مطابق ماده ۶۱۵ قانون مجازات اسلامی:
«هرگاه عده‌ای با یکدیگر منازعه نمایند، هر یک از شرکت‌کنندگان در نزاع حسب مورد به مجازات زیر محکوم می‌شوند:
۱- در صورتی که نزاع منتهی به قتل شود، به حبس از یک تا سه سال.
۲- در صورتی که منتهی به نقص عضو شود، به حبس از شش ماه تا سه سال.
۳- در صورتی که منتهی به ضرب و جرح شود، به حبس از سه ماه تا یک سال.»
قانونگذار در این ماده همچنین تصریح کرده که اگر اقدام فرد دفاع مشروع باشد، جرم منازعه محقق نمی‌شود و فرد قابل مجازات نیست.
عناصر تشکیل‌دهنده جرم منازعه
۱- عنصر قانونی
همان‌طور که گفته شد، ماده ۶۱۵ قانون مجازات اسلامی به طور صریح جرم منازعه را تعریف و برای آن مجازات تعیین کرده است. بنابراین عنصر قانونی به روشنی وجود دارد.
۲- عنصر مادی
عنصر مادی یا همان عمل فیزیکی در جرم منازعه بسیار اهمیت دارد و شامل موارد زیر است:
- ویژگی مرتکبان: منازعه یک جرم مشارکتی است، یعنی باید بیش از سه نفر در آن نقش داشته باشند. در اینجا بحثی میان حقوقدانان وجود دارد که آیا حداقل تعداد شرکت‌کنندگان سه نفر است یا چهار نفر. برخی معتقدند سه نفر کافی است، اما بعضی دیگر بر این باورند که باید از هر طرف درگیری حداقل دو نفر حضور داشته باشند، یعنی مجموعاً چهار نفر.
- رفتار مجرمانه: عمل باید به صورت فعل مثبت مانند زدن، هل دادن یا استفاده از وسیله باشد. صرف ایستادن یا تماشا کردن به‌تنهایی منازعه محسوب نمی‌شود.
- موضوع جرم: انسان است. یعنی نزاع باید علیه افراد صورت گیرد نه علیه اشیاء یا اموال.
- وسیله ارتکاب: محدودیتی وجود ندارد. منازعه می‌تواند با دست خالی، چوب، سنگ یا حتی سلاح گرم انجام شود.
- نتیجه: منازعه یک جرم مقید است و باید منتهی به یکی از نتایج ذکرشده در قانون شود: قتل، نقص عضو یا ضرب و جرح.
- زمان و مکان: همه افراد باید همزمان و در یک مکان با یکدیگر درگیر شوند. بنابراین اگر چند نفر در زمان‌ها یا مکان‌های جداگانه دعوا کنند، منازعه محسوب نمی‌شود.
- شرط دو طرفه بودن: برای تحقق منازعه باید دو گروه با هم درگیر شوند. اگر یک گروه به گروه دیگر حمله کند و طرف مقابل هیچ واکنشی نشان ندهد، منازعه نیست بلکه صرفاً ضرب و جرح عمدی است.
۳- عنصر معنوی
جرم منازعه از جمله جرایم عمدی است. یعنی شرکت‌کنندگان باید با آگاهی و اراده وارد نزاع شوند. اما نکته مهم این است که لازم نیست قصد آنها ایجاد قتل یا نقص عضو باشد؛ همین که فرد به‌طور عمدی در نزاع شرکت کند، مسئول خواهد بود، حتی اگر نتیجه ناخواسته مانند مرگ یا جراحت شدید رخ دهد.
اختلاف‌نظرها در تحقق جرم منازعه
یکی از مسائل چالش‌برانگیز در تفسیر ماده ۶۱۵، تعداد افراد لازم برای تحقق منازعه است. همان‌طور که اشاره شد:
- گروهی معتقدند واژه «عده‌ای» به معنای سه نفر یا بیشتر است.
- گروهی دیگر باور دارند که برای تحقق منازعه باید از هر طرف درگیری حداقل دو نفر باشند، یعنی چهار نفر در مجموع.
همچنین در مورد میانجی‌ها نیز اختلاف‌نظر وجود دارد. اگر فردی برای جدا کردن طرفین وارد نزاع شود و آسیبی ببیند، برخی حقوقدانان او را جزو منازعه‌کنندگان محسوب می‌کنند، اما برخی دیگر معتقدند چون قصد او شرکت در دعوا نبوده، نمی‌توان او را جزو مرتکبان دانست.
مجازات مرتکبین جرم منازعه
بر اساس ماده ۶۱۵، مجازات شرکت در منازعه بسته به نتیجه آن متفاوت است:
- اگر منازعه منجر به قتل شود: مجازات هر یک از شرکت‌کنندگان یک تا سه سال حبس است.
- اگر منجر به نقص عضو شود: مجازات هر یک از شرکت‌کنندگان شش ماه تا سه سال حبس است.
- اگر منجر به ضرب و جرح شود: مجازات هر یک از شرکت‌کنندگان سه ماه تا یک سال حبس است.
نکته مهم این است که این مجازات‌ها مانع اجرای قصاص یا دیه نیستند. یعنی اگر در جریان نزاع فردی مرتکب قتل یا جرح شود، علاوه بر مجازات مقرر در ماده ۶۱۵، ممکن است به قصاص یا پرداخت دیه نیز محکوم شود.
همچنین اگر کسی برای دفاع مشروع وارد نزاع شود، از مجازات معاف خواهد بود، البته مشروط بر اینکه شرایط دفاع مشروع (مانند ضرورت و تناسب دفاع) وجود داشته باشد.
شروع به جرم منازعه
سؤال مهمی که پیش می‌آید این است که آیا شروع به منازعه هم جرم محسوب می‌شود یا خیر؟
در حقوق کیفری ایران، اگر افراد قصد نزاع داشته باشند و مقدمات آن مانند تهدید یا آماده‌سازی وسایل درگیری را فراهم کنند، اما درگیری عملی رخ ندهد، جرم منازعه محقق نمی‌شود. با این حال، اگر عملیات اجرایی نزاع آغاز شود ولی نتیجه مورد نظر (مثل قتل یا جرح) اتفاق نیفتد، می‌توان به استناد ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی، بحث شروع به جرم را مطرح کرد.
نقش دادگاه در رسیدگی به پرونده‌های منازعه
در عمل، دادگاه‌ها با چالش‌های متعددی مواجه هستند. برای مثال، اگر در نزاع جمعی فردی کشته شود اما مشخص نشود کدام یک از شرکت‌کنندگان ضربه کشنده را وارد کرده است، همه آنها ممکن است به صورت مساوی مسئول پرداخت دیه شوند. قانونگذار در این زمینه برای جلوگیری از تضییع حقوق بزه‌دیدگان، قواعد خاصی مانند «علم اجمالی» و «قسامة» را پیش‌بینی کرده است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
جرم منازعه یکی از موضوعات مهم در حقوق کیفری ایران است که به دلیل اثرات منفی آن بر امنیت و آرامش جامعه، قانونگذار برای آن مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. این جرم زمانی محقق می‌شود که چند نفر با هم وارد درگیری فیزیکی شوند و نتیجه آن قتل، نقص عضو یا ضرب و جرح باشد.
شرکت در چنین نزاع‌هایی می‌تواند عواقب حقوقی و کیفری سنگینی برای افراد داشته باشد، حتی اگر قصدشان تنها دفاع یا همراهی دوستانشان بوده باشد. بنابراین بهترین راهکار این است که از ورود به چنین درگیری‌هایی پرهیز شود و اختلافات از طریق قانونی و با کمک وکیل یا مراجع صالح حل‌وفصل شود.
مشاوره فوری
پیام در واتساپ