اقدامات تأمینی و تربیتی یکی از مفاهیم کلیدی در نظام حقوقی کیفری است که با هدف پیشگیری از جرم، حمایت از جامعه و اصلاح و بازسازگاری افراد بزهکار طراحی شده‌اند.
این اقدامات در کنار مجازات‌ها، به‌عنوان بخشی از ضمانت اجراهای کیفری در سیستم حقوقی بسیاری از کشورها، از جمله ایران، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
برخلاف مجازات‌ها که عمدتاً بر تنبیه و انتقام‌جویی تمرکز دارند، اقدامات تأمینی و تربیتی بر پیشگیری، اصلاح، و حمایت از جامعه و فرد متمرکز هستند.

در این مقاله، به بررسی مفهوم اقدامات تأمینی و تربیتی، اهداف، ویژگی‌ها، افراد مشمول، تفاوت‌ها با مجازات‌ها، تقسیم‌بندی‌ها، نظام‌های اجرایی، و مثال‌هایی از این اقدامات پرداخته خواهد شد. همچنین، متن قانون اقدامات تأمینی مصوب ۱۲ اردیبهشت ۱۳۳۹ به‌عنوان مبنای حقوقی این بحث مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

اقدامات تأمینی و تربیتی اطفال و نوجوانان در قانون مجازات اسلامی

در قانون مجازات اسلامی ایران، اقدامات تأمینی و تربیتی به‌ویژه برای اطفال و نوجوانان بزهکار اهمیت ویژه‌ای دارند.
بر اساس ماده ۱ قانون اقدامات تأمینی مصوب ۱۳۳۹، این اقدامات تدابیری هستند که دادگاه برای جلوگیری از تکرار جرم توسط مجرمان خطرناک اتخاذ می‌کند.
برای اطفال و نوجوانان، این اقدامات با هدف اصلاح و تربیت طراحی شده‌اند تا این گروه به جای قرار گرفتن در معرض مجازات‌های سنگین، فرصت بازسازگاری اجتماعی و بازگشت به زندگی عادی را داشته باشند.

ماده ۵ قانون اقدامات تأمینی به‌طور خاص به نگهداری اطفال در کانون‌های اصلاح و تربیت اشاره دارد.
این کانون‌ها محیطی تربیتی و آموزشی فراهم می‌کنند که در آن اطفال بزهکار تحت نظارت متخصصان، آموزش‌های حرفه‌ای و اخلاقی دریافت می‌کنند.

قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ نیز در مواد ۸۸ تا ۹۵ به اقدامات تأمینی و تربیتی برای اطفال و نوجوانان پرداخته است.
این مواد شامل اقداماتی مانند تسلیم به والدین با اخذ تعهد، نگهداری در کانون اصلاح و تربیت یا الزام به انجام خدمات عمومی است.

مجازات اطفال و نوجوانان

 

لینک های مفید:
وکیل دعاوی کیفری

 

اهداف اقدامات تأمینی و تربیتی

اقدامات تأمینی و تربیتی با سه هدف اصلی طراحی شده‌اند:

الف) حمایت از فرد

این اقدامات با شناسایی وضعیت روانی، اجتماعی و اقتصادی فرد بزهکار، به دنبال اصلاح رفتار و بازگرداندن او به جامعه هستند.
برای مثال، نگهداری فرد معتاد در مراکز ترک اعتیاد به‌عنوان یک اقدام تأمینی، علاوه بر درمان، از تخریب بیشتر زندگی شخصی و خانوادگی او جلوگیری می‌کند.

ب) حفاظت از جامعه

این اقدامات با محدود کردن رفتارهای خطرناک افراد، از جامعه در برابر تهدیدات احتمالی محافظت می‌کنند.
برای نمونه، نگهداری مجرمان خطرناک یا مختل‌المشاعر در تیمارستان‌های مخصوص، مانع ارتکاب جرائم جدید می‌شود.

پ) پیشگیری از وقوع جرم

۱- پیشگیری با درمان و بازسازگاری بزهکار: اصلاح رفتار فرد و رفع عوامل جرم‌زا (مثل آموزش حرفه‌ای به ولگردان یا درمان اعتیاد).
۲- پیشگیری با بی‌اثر ساختن و مراقبت: محدود کردن شرایط جرم‌زا (مثل ضبط سلاح یا اسناد جعلی و ممنوعیت اقامت در مکان خاص).

ویژگی‌های اقدامات تأمینی و تربیتی

  • فقدان صبغه اخلاقی: تمرکز بر اصلاح و پیشگیری، بدون سرزنش اخلاقی.
  • نامعین بودن مدت: اقدامات تا رفع حالت خطرناک ادامه دارند.
  • تجدیدنظرپذیری: دادگاه می‌تواند با تغییر شرایط فرد، اقدام را لغو یا تعدیل کند.

اقدامات تأمینی و تربیتی شامل چه کسانی می‌شود؟

این اقدامات برای دو گروه اصلی اعمال می‌شوند:
مجرمان مسئول: کسانی که مسئول اعمال خود هستند اما حالت خطرناک دارند (مثل معتادان یا تکرارکنندگان جرم).
مجرمان غیرمسئول: مانند مجانین که به دلیل اختلال روانی مسئولیت ندارند اما رفتارشان خطرناک است.
همچنین، اطفال و نوجوانان به دلیل شرایط خاص سنی، از گروه‌های اصلی مشمول این اقدامات هستند.

تفاوت مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی

  • دامنه شمول: مجازات فقط برای مجرمان مسئول؛ اقدامات تأمینی برای مسئول و غیرمسئول.
  • هدف: مجازات برای تنبیه؛ اقدامات تأمینی برای پیشگیری و اصلاح.
  • مدت: مجازات معین؛ اقدامات تأمینی غالباً نامعین.
  • تجدیدنظر: اقدامات قابل بازنگری؛ مجازات عموماً قطعی.
  • ماهیت: اقدامات بر اساس حالت خطرناک فرد؛ مجازات بر اساس جرم ارتکابی.

تقسیم اقدامات تأمینی به عینی و شخصی

الف) اقدامات تأمینی عینی

ضبط اشیاء یا ابزار جرم مانند اسلحه، اسناد جعلی یا مواد مخدر.

ب) اقدامات تأمینی شخصی

نگهداری معتادان در مراکز درمانی یا تبعید مجرمان به عادت.

نظام‌های موجود در اجرای اقدامات تأمینی

الف) نظام واحد مجازات‌ها

مانند ایران؛ مجازات‌ها و اقدامات تأمینی در یک نظام واحد اعمال می‌شوند.

ب) نظام چندگانگی

مانند برخی کشورهای اروپایی؛ مجازات و اقدامات تأمینی به‌صورت جداگانه اجرا می‌شوند.

 

 

مثال‌هایی از اقدامات تأمینی و تربیتی

  • نگهداری در کانون اصلاح و تربیت برای اطفال
  • نگهداری در تیمارستان برای مجرمان مجنون
  • تبعید مجرمان به عادت
  • نگهداری در کارگاه‌های صنعتی یا کشاورزی
  • ممنوعیت اشتغال به حرفه خاص
  • ضبط اشیاء خطرناک مانند اسلحه
  • اخراج اتباع خارجی بزهکار

تحلیل قانون اقدامات تأمینی مصوب ۱۳۳۹

این قانون در سه فصل کلیات، اقسام اقدامات تأمینی و اقدامات مالی تنظیم شده است.
ماده ۱: تعریف اقدامات تأمینی به‌عنوان تدابیر برای جلوگیری از تکرار جرم.
ماده ۲: الزام دولت به ایجاد مؤسساتی چون کانون اصلاح و تربیت، تیمارستان و تبعیدگاه.
اقدامات سالب آزادی: نگهداری در تیمارستان یا تبعیدگاه.
اقدامات محدودکننده آزادی: ممنوعیت از اشتغال یا اقامت در محل خاص.
اقدامات مالی: ضبط اشیاء خطرناک یا بستن مؤسسات جرم‌زا.

نتیجه‌گیری

اقدامات تأمینی و تربیتی ابزارهای مهمی در نظام کیفری هستند که با هدف اصلاح، پیشگیری و حفاظت از جامعه اعمال می‌شوند.
این اقدامات به دلیل ویژگی‌هایی مانند فقدان صبغه اخلاقی، نامعین بودن مدت و تجدیدنظرپذیری، با مجازات‌ها تفاوت دارند.
قانون اقدامات تأمینی مصوب ۱۳۳۹ چارچوب حقوقی جامعی برای اجرای این تدابیر فراهم کرده است.
توسعه مؤسسات تأمینی و اجرای صحیح این اقدامات می‌تواند به کاهش جرم و ارتقای امنیت اجتماعی کمک کند.