ابطال رای داور در قانون آیین دادرسی مدنی

داوری یکی از روش‌های مهم حل و فصل اختلافات در حقوق ایران است که طرفین می‌توانند با تراضی خود اختلافات خود را به یک یا چند داور ارجاع دهند. ماده ۴۵۴ قانون آیین دادرسی مدنی تصریح دارد که کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا دارند، می‌توانند اختلاف خود را به داوری ارجاع دهند، چه اختلاف در دادگاه مطرح شده باشد و چه نشده باشد. با این حال، رأی داور همواره باید در چارچوب قوانین و حدود اختیارات تعیین‌شده صادر شود و تخطی از آن می‌تواند منجر به ابطال رأی داور شود. در این مقاله به بررسی موارد ابطال رأی داوری و نکات مهم آن پرداخته‌ایم.

موارد ابطال رای داور در قانون آیین دادرسی مدنی

ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت مواردی را که رأی داور باطل است و قابلیت اجرایی ندارد، مشخص کرده است. این ماده به هفت مورد اصلی اشاره دارد که در ادامه هر یک را توضیح می‌دهیم:

۱. رای صادره مخالف با قوانین موجد حق باشد

اگر رأی داور برخلاف قوانین موجد حق صادر شود، قابلیت اجرا ندارد. به عنوان مثال، اگر داور در دعوای ملکی، حق مالکیت شخصی را نادیده گرفته و مالکیت را به شخص دیگری واگذار کند، این رأی باطل است زیرا برخلاف قانون مدنی و حق مالکیت طرفین است. چنین تخطی‌ای به وضوح مصداق رأی مخالف با قوانین موجد حق است و دادگاه مکلف به ابطال آن می‌باشد.

۲. داور نسبت به مطلبی که موضوع داوری نبوده رای صادر کرده است

رأی داور باید محدود به موضوع اختلافی باشد که طرفین به داوری ارجاع کرده‌اند. اگر داور درباره موضوعی خارج از محدوده توافق طرفین رأی صادر کند، این قسمت از رأی قابل ابطال است. برای مثال، در قراردادی که اختلاف تنها درباره مبلغ قرارداد مطرح است، داور درباره خسارت ناشی از تأخیر در تحویل رأی بدهد، این رأی خارج از موضوع داوری است و دادگاه می‌تواند آن را ابطال کند.

۳. داور خارج از حدود اختیار خود رای صادر نموده باشد

گاهی داور در چارچوب موضوع، اما فراتر از اختیارات قانونی خود اقدام به صدور رأی می‌کند. در این حالت، فقط قسمت خارج از اختیار داور باطل می‌شود. مثال آن زمانی است که داور حق اعمال جزئیات اجرایی یا جریمه را ندارد ولی رأی صادره شامل این موارد باشد؛ در این صورت تنها آن بخش ابطال خواهد شد و بقیه رأی معتبر است.

۴. رای داور پس از انقضای مدت داوری صادر و تسلیم شده باشد

ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌دارد که رأی داور پس از پایان مدت توافق‌شده برای داوری، قابلیت اجرایی ندارد. به عنوان مثال، اگر قرارداد داوری سه ماهه باشد و داور رأی خود را شش ماه بعد تسلیم کند، این رأی ابطال می‌شود. طرفین می‌توانند مهلت داوری را توافقی تمدید کنند، اما در صورت عدم توافق، مدت قانونی سه ماه اعمال می‌شود.

۵. رای داور با اسناد رسمی ثبت شده مخالف باشد

اگر رأی داور با اسناد رسمی مثل دفتر اسناد رسمی یا دفتر املاک که دارای اعتبار قانونی هستند، مغایرت داشته باشد، رأی باطل است. برای مثال، اگر داور در دعوای ملکی مالکیت زمینی را برخلاف سند رسمی به شخص دیگری واگذار کند، این رأی ابطال می‌شود و هیچ اثر قانونی ندارد.

۶. رای به وسیله داورانی صادر شده که مجاز به صدور رای نبوده‌اند

در صورتی که داورانی بدون اهلیت قانونی، یا کسانی که طبق قانون محروم از داوری هستند، اقدام به صدور رأی کنند، این رأی باطل است. مثال آن داوری است که فردی فاقد اهلیت یا یکی از کارمندان دولت بدون تراضی طرفین اقدام به صدور رأی کرده باشد.

۷. قرارداد رجوع به داوری بی‌اعتبار بوده باشد

در صورتی که قرارداد داوری به دلایلی باطل باشد، مانند مخالفت با مقررات قانون مدنی یا حقوق بین‌الملل، رأی صادره نیز باطل است. به عنوان مثال، اگر طرفین در قراردادی داوری را به فردی خارجی که ممنوعیت قانونی دارد، واگذار کنند، رأی داور بی‌اعتبار است.

مدت زمان ابطال رای داوری

طبق ماده ۴۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، هر یک از طرفین می‌تواند ظرف بیست روز پس از ابلاغ رأی داور از دادگاه درخواست ابطال نماید. این مدت برای اشخاص مقیم خارج از کشور دو ماه است. اگر طرفین مهلت دیگری را توافق کنند، می‌توان آن را اعمال کرد. در صورتی که درخواست ابطال خارج از این مدت باشد، دادگاه قرار رد درخواست صادر می‌کند و این قرار قطعی است.

تفاوت اعتراض به رای داور و ابطال رای داور

اعتراض به رأی داور و ابطال رأی داور از نظر ماهوی متفاوت هستند. اعتراض به رأی داور ممکن است مانع اجرای آن نباشد، مگر آنکه دلایل اعتراض قوی باشد و دادگاه قرار توقف اجرای رأی را صادر کند. در مقابل، ابطال رأی داور به این معناست که رأی از اساس فاقد اعتبار قانونی است و دادگاه باید آن را باطل کند.

نمونه دادخواست ابطال رای داور

۱. نمونه دادخواست ابطال رای داوری خارج از مهلت

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی

موضوع: ابطال رأی داور خارج از مهلت مقرر

اینجانب … به شماره ملی … نسبت به رأی داور … که مورخ … صادر و به اینجانب ابلاغ گردیده است، اعلام می‌دارم رأی صادره پس از پایان مدت قانونی داوری (مدت توافق شده سه ماه) صادر شده و لذا وفق ماده ۴۸۹ و ۴۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی باطل و بلااثر است. خواهشمند است دستور رسیدگی و ابطال رأی صادره را صادر فرمایید.

با احترام
امضاء

۲. نمونه دادخواست ابطال رای داور قوانین موجد حق

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی

موضوع: ابطال رأی داور مخالف با قوانین موجد حق

اینجانب … به شماره ملی … نسبت به رأی داور … که مورخ … صادر و به اینجانب ابلاغ گردیده است، اعلام می‌دارم رأی صادره برخلاف قوانین موجد حق، به ویژه مواد … قانون مدنی، صادر گردیده است و منافع قانونی اینجانب را نقض کرده است. خواهشمند است دستور رسیدگی و ابطال رأی صادره را صادر فرمایید.

با احترام
امضاء

آیا رای وحدت رویه برای ابطال داوری وجود دارد؟

پاسخ منفی است. رای وحدت رویه تنها برای تفسیر و اجرای قانون قابل استناد است و نمی‌تواند مستقیماً ابطال رأی داور را ایجاد کند. ابطال رأی داور تنها منوط به موارد مقرر در ماده ۴۸۹ و مواد مربوط به داوری در قانون آیین دادرسی مدنی است.

جمع‌بندی

ابطال رأی داور فرآیندی است قانونی که برای حمایت از حقوق طرفین و جلوگیری از تخطی داور از قانون یا اختیارات خود پیش‌بینی شده است. طرفین باید دقت داشته باشند که مهلت‌های قانونی برای درخواست ابطال رعایت شود و اختلافات خارج از موضوع داوری یا برخلاف قوانین موجد حق، به موقع مورد اعتراض قرار گیرد. همچنین تفاوت میان اعتراض و ابطال رأی داور اهمیت ویژه‌ای دارد تا اجرای رأی و حقوق طرفین همواره در چارچوب قانون حفظ شود.