اعسار چست؟ بررسی شرایط و نمونه دادخواست اعسار

اعسار چیست؟

اعسار در لغت به‌معنای ناتوانی از پرداخت دین یا هزینه‌های مالی است و در اصطلاح حقوقی، به حالتی گفته می‌شود که شخص توانایی پرداخت بدهی یا هزینه دادرسی را ندارد. در نظام حقوقی ایران، اعسار به‌عنوان یک نهاد حمایتی در نظر گرفته شده تا افرادی که از نظر مالی در مضیقه هستند، بتوانند از حقوق خود در دادگاه‌ها دفاع کنند یا بدهی خود را به‌صورت اقساطی بپردازند.
مطابق ماده ۱ قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳، معسر کسی است که به علت نداشتن دارایی یا دسترسی به اموال خود قادر به پرداخت بدهی یا هزینه دادرسی نیست. هدف از این نهاد، حفظ دسترسی برابر همه شهروندان به عدالت است؛ زیرا اگر پرداخت هزینه دادرسی یا محکوم‌به برای اشخاص بی‌بضاعت الزامی باشد، عملاً عدالت در دسترس طبقات مرفه باقی خواهد ماند. اعسار به دو نوع تقسیم می‌شود: اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از پرداخت محکوم‌به، که در ادامه هر یک به تفصیل بررسی می‌شود.

اشخاص حقیقی و حقوقی و امکان طرح دادخواست اعسار

در حقوق ایران، اشخاص به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: اشخاص حقیقی و اشخاص حقوقی.
اشخاص حقیقی همان افراد انسانی هستند که از بدو تولد تا زمان مرگ دارای شخصیت و اهلیت حقوقی‌اند؛ اما اشخاص حقوقی شامل شرکت‌ها، مؤسسات، سازمان‌ها و نهادهایی هستند که بر اساس قانون ایجاد می‌شوند و می‌توانند دارای حق و تکلیف باشند.

سؤال مهمی که در عمل مطرح می‌شود این است که: آیا اشخاص حقوقی هم می‌توانند دادخواست اعسار از هزینه دادرسی یا محکوم‌به بدهند؟
پاسخ، بر اساس رویه قضایی و نظریات حقوقی، منفی است. اشخاص حقوقی (مانند شرکت‌ها و مؤسسات) نمی‌توانند از مزایای قانون اعسار استفاده کنند؛ زیرا این نهاد حمایتی برای افراد طبیعی و اشخاص حقیقی پیش‌بینی شده که توانایی مالی خود را از دست داده‌اند.
با این حال، اشخاص حقوقی در صورت ناتوانی مالی می‌توانند از طریق ورشکستگی یا تصفیه قانونی اموال یا درخواست تقسیط اقدام کنند. در واقع، ورشکستگی برای اشخاص حقوقی همان نقشی را دارد که اعسار برای اشخاص حقیقی ایفا می‌کند.

نمونه دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی (مرحله بدوی)

در عمل، زمانی که فردی توان پرداخت هزینه دادرسی را ندارد، می‌تواند قبل از ثبت دادخواست اصلی، تقاضای اعسار دهد. در ادامه نمونه‌ای از این دادخواست را مشاهده می‌کنید:

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی – مرحله بدوی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان ...
با سلام
احتراماً به استحضار می‌رساند اینجانب ............ فرزند ............ به شماره ملی ............ قصد دارم دادخواستی علیه ............ تقدیم نمایم، لیکن به علت ناتوانی مالی و نداشتن تمکن برای پرداخت هزینه دادرسی، قادر به پرداخت هزینه مقرر نیستم.
شهود اینجانب آقایان/خانم‌ها ............ و ............ هستند که از وضعیت معیشتی و مالی من اطلاع کامل دارند و در صورت نیاز در دادگاه حاضر خواهند شد.
لذا با استناد به مواد ۵۰۴ و ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی و ماده ۱ قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳، تقاضای صدور حکم بر اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را دارم.
با احترام
نام و نام خانوادگی: ............
امضاء: ............

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی در مرحله تجدیدنظر

گاهی شخص در مرحله بدوی محکوم می‌شود و می‌خواهد از رأی دادگاه بدوی تجدیدنظرخواهی کند، اما توانایی پرداخت هزینه تجدیدنظر را ندارد. در این صورت نیز می‌تواند دادخواست اعسار بدهد. نمونه آن به شکل زیر است:

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی – مرحله تجدیدنظر

ریاست محترم دادگاه تجدیدنظر استان ...
اینجانب ............ به موجب دادنامه شماره ............ صادره از شعبه ............ دادگاه عمومی حقوقی شهرستان ............ محکوم شده‌ام. با توجه به وضعیت مالی و نداشتن دارایی کافی، قادر به پرداخت هزینه تجدیدنظرخواهی نمی‌باشم.
لذا با استناد به ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی و مواد ۱ و ۲ قانون اعسار، تقاضای صدور حکم مبنی بر اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مرحله تجدیدنظر را دارم.
شهود اینجانب آقایان ............ و ............ هستند که بر وضعیت معیشتی و فقر مالی من آگاه‌اند.
با احترام
نام و نام خانوادگی: ............
امضاء: ............

تفاوت اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از محکوم‌به

اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از محکوم‌به تفاوت ماهوی دارد، هرچند هر دو در زمره نهادهای حمایتی‌اند.
اعسار از هزینه دادرسی مربوط به مرحله آغاز دادرسی است و برای افرادی کاربرد دارد که می‌خواهند دادخواست بدهند اما توانایی پرداخت هزینه‌های ثبت دعوا را ندارند. هدف از آن، تضمین حق دسترسی همگان به دادگستری است.

اما اعسار از محکوم‌به مربوط به زمانی است که فرد در دعوا محکوم شده و باید مبلغی را پرداخت کند ولی توان پرداخت ندارد. در این حالت، شخص می‌تواند از دادگاه تقاضا کند تا یا از پرداخت یکجای مبلغ معاف شود یا مبلغ بدهی‌اش تقسیط گردد.
بنابراین، تفاوت اصلی در زمان و موضوع است:
اعسار از هزینه دادرسی → پیش از رسیدگی؛
اعسار از محکوم‌به → پس از صدور حکم.

آیا اعضای خانواده می‌توانند شاهد اعسار باشند؟

در پرونده‌های اعسار، اثبات ناتوانی مالی معمولاً از طریق شهادت شهود انجام می‌شود. پرسش متداول این است که آیا پدر، مادر، همسر، خواهر یا برادر می‌توانند به‌عنوان شاهد اعسار معرفی شوند؟
پاسخ: بله، مانعی وجود ندارد.
قانونگذار در ماده ۵۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی هیچ محدودیتی در این خصوص مقرر نکرده است. بنابراین اعضای خانواده می‌توانند به‌عنوان شاهد در دادگاه حاضر شوند و وضعیت مالی مدعی اعسار را توضیح دهند.
البته باید توجه داشت که قاضی صرفاً به استناد رابطه خانوادگی گواهی آنان را نمی‌پذیرد، بلکه مطابق ماده ۱۳۱۵ قانون مدنی، باید گواهی آنان را با سایر قرائن و اوضاع‌ و احوال پرونده تطبیق دهد. در نهایت قاضی است که تصمیم می‌گیرد شهادت آنان تا چه اندازه مؤثر است. در عمل، اگر شهود از نزدیکان باشند ولی اظهاراتشان منطبق با واقعیت و مستند باشد، معمولاً پذیرفته می‌شود.

مهم‌ترین سؤالات قاضی از شهود اعسار

در جلسات رسیدگی به دادخواست اعسار، قاضی برای احراز صداقت و صحت اظهارات شهود، پرسش‌هایی مطرح می‌کند تا از وضعیت واقعی مالی مدعی آگاه شود. برخی از این سؤالات عبارت‌اند از:

1. آشنایی شما با مدعی اعسار از چه زمانی و چگونه است؟
2. آیا اطلاع دارید که وی شغل یا درآمد مشخصی دارد یا خیر؟
3. آیا در خانه شخصی زندگی می‌کند یا اجاره‌نشین است؟
4. آیا دارای وسیله نقلیه یا ملک می‌باشد؟
5. آیا در ماه‌های اخیر شاهد خرید و فروش یا نقل‌وانتقال مالی از سوی او بوده‌اید؟
6. مخارج روزمره زندگی او چگونه تأمین می‌شود؟
7. آیا شخص دیگری از او حمایت مالی می‌کند؟

پاسخ صادقانه شهود و هماهنگی اظهارات آنان با شواهد موجود برای قاضی اهمیت حیاتی دارد، زیرا طبق ماده ۵۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر شهود نادرست گواهی دهند، ممکن است علاوه بر رد اعسار، به جرم شهادت دروغ نیز تحت تعقیب قرار گیرند.

تفسیر رأی وحدت رویه شماره ۶۶۲ – ۲۹/۷/۱۳۸۲ درباره دعوای اعسار

این رأی یکی از مهم‌ترین آرای دیوان عالی کشور در زمینه اعسار است. موضوع آن اختلاف بین دادگاه‌ها درباره این بود که آیا حکم اعسار از پرداخت محکوم‌به قابل تجدیدنظر است یا نه.
بر اساس این رأی، هیأت عمومی دیوان عالی کشور اعلام کرد که دعوای اعسار ماهیتاً دعوایی غیرمالی است و طبق بند (ب) ماده ۳۳۱ قانون آیین دادرسی مدنی، احکام صادره در دعاوی غیرمالی قابل تجدیدنظر هستند.
بنابراین، حکم دادگاه درباره قبول یا رد اعسار قابل تجدیدنظرخواهی است و شخص می‌تواند نسبت به آن در دادگاه تجدیدنظر اعتراض کند.

اهمیت رأی وحدت رویه ۶۶۲ در این است که از تشتت آراء دادگاه‌ها جلوگیری کرد و رویه واحدی در سراسر کشور ایجاد نمود. همچنین این رأی نشان داد که اعسار صرفاً مسئله‌ای اجرایی نیست بلکه دعوایی مستقل با آثار حقوقی قابل توجه است.

مواد قانونی مرتبط با اعسار و تفسیر آن‌ها

قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳ و مقررات آیین دادرسی مدنی مواد متعددی را به اعسار اختصاص داده‌اند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

• ماده ۱ قانون اعسار: تعریف شخص معسر و شرایط ناتوانی مالی.
• ماده ۲ قانون اعسار: نحوه اثبات اعسار از طریق شهادت شهود.
• ماده ۲۶ قانون اعسار: حکم رد یا قبول اعسار قابل استیناف (تجدیدنظر) است.
• مواد ۵۰۴ تا ۵۱۴ قانون آیین دادرسی مدنی: نحوه تقدیم دادخواست اعسار، لزوم معرفی شهود، و آثار صدور حکم اعسار.
• ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی (۱۳۹۴): اگر محکوم‌علیه مدعی اعسار شود، دادگاه موظف است به ادعای او رسیدگی کند و در صورت احراز، پرداخت را تقسیط نماید.
• ماده ۵۰۷ قانون آیین دادرسی مدنی: بیان می‌کند که شهادت شهود باید صریح و مستند به علم و اطلاع واقعی آنان باشد.

تفسیر کلی این مواد آن است که قانونگذار ایرانی در راستای اصل ۳۴ قانون اساسی (حق دادخواهی برای همه افراد)، نهاد اعسار را به‌عنوان راهی برای تحقق عدالت در دسترس عموم پیش‌بینی کرده است. با این نهاد، هیچ فردی به‌دلیل فقر مالی نباید از دسترسی به دادگاه‌ها محروم شود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

اعسار در حقوق ایران نهادی حمایتی و انسانی است که تضمین می‌کند عدالت تنها در اختیار ثروتمندان نباشد. این نهاد در دو شکل «اعسار از هزینه دادرسی» و «اعسار از محکوم‌به» وجود دارد و به اشخاص حقیقی کمک می‌کند تا بدون پرداخت فوری هزینه‌ها، به حقوق خود برسند.
اشخاص حقوقی از این امتیاز برخوردار نیستند و باید از مسیرهای خاصی مانند ورشکستگی اقدام کنند.
از سوی دیگر، رأی وحدت رویه ۶۶۲ دیوان عالی کشور صراحتاً اعلام کرده است که احکام مربوط به اعسار قابل تجدیدنظرند، و این امر تضمین‌کننده دادرسی عادلانه است.
در نهایت، هرچند اعضای خانواده می‌توانند به‌عنوان شهود اعسار معرفی شوند، اما پذیرش یا رد گواهی آنان در اختیار قاضی است که بر اساس قرائن و شواهد تصمیم می‌گیرد.
بنابراین آگاهی از مقررات اعسار، مواد قانونی مربوط و نحوه تنظیم دادخواست آن برای وکلا و شهروندان ضروری است؛ زیرا یکی از مهم‌ترین ابزارهای دفاع از حقوق مالی افراد ناتوان در نظام قضایی ایران محسوب می‌شود.